Woord vooraf
Samenwerken maakt sterker
Wereldwijd trekken steeds meer mensen voor werk naar de steden. De metropoolregio krijgt er de komende jaren bijna een half miljoen inwoners bij. Dat vraagt om investeringen; in woningen, werkgelegenheid, bereikbaarheid en leefbaarheid. Dat geldt voor de steden, maar ook voor de omliggende dorpen en steden. Die groeien naar elkaar toe. De Metropoolregio Rotterdam Den Haag wordt daardoor zichtbaar. Dat is geen doel op zich, maar verstandig. De samenwerking maakt de gemeenten sterker. Dat is zeker belangrijk in een tijd waarin de economie sterk verandert. Digitalisering neemt een vlucht. De internationale concurrentie wordt steeds sterker. De 23 gemeenten in de metropoolregio staan voor de uitdaging om de economie te vernieuwen. Met de Mainport, de Greenport, hightech en The Hague Security Delta heeft de regio clusters die zich nationaal en internationaal onderscheiden. Investeren in versterking van de economische structuur kan volgens de OESO leiden tot een structurele groei van 2 tot 4 procent op jaarbasis. Dat resulteert in werkgelegenheid voor alle lagen van de beroepsbevolking. De Uitvoeringsagenda Bereikbaarheid werd in 2016 vastgesteld. Daarmee ligt er een stevige ambitie om de bereikbaarheid van de metropoolregio te versterken. Dat betekent bestaande OV-lijnen optimaliseren en nieuwe verbindingen realiseren. Maar ook inspelen op de wensen en behoeften van reizigers. En automobilisten verleiden om voor alternatieve vormen van vervoer te kiezen. In de regio zijn al volop snelfietsroutes en dat netwerk wordt verder verbeterd en uitgebreid. Daarnaast is een energietransitie nodig, want fossiele brandstoffen raken op. Alternatieven zijn nodig die het milieu minder belasten. Daarom wordt er gewerkt aan duurzaam openbaar vervoer en vermindering van de CO2-uitstoot in het verkeer. Een belangrijke opgave om een goede toekomst voor de mensen die hier wonen, werken en recreëren zeker te stellen. In dit jaarverslag laat de Metropoolregio Rotterdam Den Haag zien welke middelen in 2017 werden ingezet om economische groei te bewerkstelligen, de bereikbaarheid te verbeteren, de overgang naar nieuwe vormen van energie voor te bereiden en stad en omgeving meer met elkaar te verbinden. Daarbij blijkt ook dit jaar weer dat samenwerking loont. Samenwerking tussen de 23 betrokken gemeenten, maar ook die met andere overheden, bedrijven en kennisinstellingen. En verder met iedereen die de metropoolregio een warm hart toedraagt. Samenwerken maakt sterker. Dat laat ook dit jaarverslag weer zien.
| Ahmed Aboutaleb, voorzitter MRDH | Pauline Krikke,voorzitter MRDH |
# Vernieuwen verbindingen
Metropoolregio toegankelijk houden
Investeren in bereikbaarheid
Een vitale economie staat of valt met verandering. Een nieuwe tijd vraagt om betere bereikbaarheid. Bewoners, bezoekers en zakelijk verkeer moeten zich makkelijk kunnen verplaatsen. Om werk binnen 45 minuten te kunnen bereiken zijn investeringen nodig: in openbaar vervoer, fietspaden, autowegen en innovatieve mobiliteitsdiensten. In 2017 zijn stappen gezet met het vernieuwen en verbeteren van verbindingen.
1. Nieuwe busconcessies
Meer kwaliteit openbaar vervoer dankzij innovaties
HTM en RET blijven ook na december 2019 het busvervoer verzorgen in respectievelijk Den Haag en Rotterdam. In de gemeenten op Voorne-Putten en Rozenburg gaat EBS vanaf december 2018 het busvervoer voor tien jaar uitvoeren. In juli 2018 wordt een besluit genomen over het openbaar busvervoer Haaglanden Streek voor de periode 25 augustus 2019 - 14 december 2030. Met de nieuwe concessies zet de Metropoolregio in op kwalitatief en duurzaam openbaar vervoer met schone bussen, waarin het belang van de reiziger voorop staat.
Reizigers moeten kunnen rekenen op frequent OV, een betrouwbare dienstregeling, actuele reisinformatie en bussen die voor iedereen goed toegankelijk zijn. Met de nieuwe busconcessies start de Metropoolregio Rotterdam Den Haag met het invoeren van het kwaliteitskenmerk R-net op vijf buslijnen. Daarnaast wil de MRDH dat de bussen volledig uitstootvrij zijn. Vervoerders moeten daarom een plan indienen waarmee zij laten zien hoe zij op zeer korte termijn de transitie naar 100 procent zero-emissie bussen mogelijk maken. Meer over het terugdringen van schadelijke uitstoot bij het hoofdstuk # Vernieuwen energie.
Bussen met WiFi, usb-aansluitingen, airconditioning en actuele reisinformatie op de displays
Modern vervoer met eigentijdse faciliteiten
EBS start de concessie met 49 nieuwe bussen die WiFi bieden, usb-aansluitingen hebben, airconditioning en actuele reisinformatie op de displays. Een reis van deur tot deur is ook mogelijk: met deelfietsen en tuktuks. Daarnaast gaan mobiliteitsambassadeurs, inwoners met een beperking bij hun OV-reis begeleiden. Daarmee draagt de vervoerder bij aan de gewenste inclusieve samenleving. De busconcessie Voorne-Putten en Rozenburg omvat de gemeenten Nissewaard, Brielle, Hellevoetsluis, Westvoorne en de kern van Rozenburg.
Check ook # Vernieuwen energie / Zero-emissie busvervoer
HTM en RET blijven ook na december 2019 het busvervoer verzorgen in respectievelijk Den Haag en Rotterdam. In de gemeenten op Voorne-Putten en Rozenburg gaat EBS vanaf december 2018 het busvervoer voor tien jaar uitvoeren. In juli 2018 wordt een besluit genomen over het openbaar busvervoer Haaglanden Streek voor de periode 25 augustus 2019 - 14 december 2030. Met de nieuwe concessies zet de Metropoolregio in op kwalitatief en duurzaam openbaar vervoer met schone bussen, waarin het belang van de reiziger voorop staat.
Reizigers moeten kunnen rekenen op frequent OV, een betrouwbare dienstregeling, actuele reisinformatie en bussen die voor iedereen goed toegankelijk zijn. Met de nieuwe busconcessies start de Metropoolregio Rotterdam Den Haag met het invoeren van het kwaliteitskenmerk R-net op vijf buslijnen. Daarnaast wil de MRDH dat de bussen volledig uitstootvrij zijn. Vervoerders moeten daarom een plan indienen waarmee zij laten zien hoe zij op zeer korte termijn de transitie naar 100 procent zero-emissie bussen mogelijk maken. Meer over het terugdringen van schadelijke uitstoot bij het hoofdstuk # Vernieuwen energie.
Bussen met WiFi, usb-aansluitingen, airconditioning en actuele reisinformatie op de displays
Modern vervoer met eigentijdse faciliteiten
EBS start de concessie met 49 nieuwe bussen die WiFi bieden, usb-aansluitingen hebben, airconditioning en actuele reisinformatie op de displays. Een reis van deur tot deur is ook mogelijk: met deelfietsen en tuktuks. Daarnaast gaan mobiliteitsambassadeurs, inwoners met een beperking bij hun OV-reis begeleiden. Daarmee draagt de vervoerder bij aan de gewenste inclusieve samenleving. De busconcessie Voorne-Putten en Rozenburg omvat de gemeenten Nissewaard, Brielle, Hellevoetsluis, Westvoorne en de kern van Rozenburg. Check ook # Vernieuwen energie / Zero-emissie busvervoer
2. Vier sporen Den Haag - Rotterdam
Vanaf 2025 elke tien minuten een Sprinter
Met het Tracébesluit voor de spooruitbreiding Rijswijk – Delft-Zuid zette het kabinet een belangrijke stap in de verbetering van het economisch vestigingsklimaat van de Zuidelijke Randstad. Dankzij dit besluit gaan er vanaf 2025 meer Sprinters rijden tussen Dordrecht en Leiden. Per uur komen er nu nog vier Sprinters voorbij. Straks zijn het er zes.
Het Regionaal Investeringsprogramma geeft het realiseren van vier sporen tussen Rotterdam en Den Haag hoge prioriteit
Voor de frequentieverhoging naar zes Sprinters per uur moest aan drie voorwaarden worden voldaan: in de directe omgeving moeten minimaal 25 duizend woningen komen, er moeten voldoende extra treinreizigers zijn en het spoor tussen Rijswijk en Delft-Zuid moet worden uitgebreid. Het Regionaal Investeringsprogramma geeft het realiseren van vier sporen tussen Rotterdam en Den Haag hoge prioriteit, om zo tot een betere treindienst te komen tussen Rotterdam en Den Haag.
Met het Tracébesluit voor de spooruitbreiding Rijswijk – Delft-Zuid zette het kabinet een belangrijke stap in de verbetering van het economisch vestigingsklimaat van de Zuidelijke Randstad. Dankzij dit besluit gaan er vanaf 2025 meer Sprinters rijden tussen Dordrecht en Leiden. Per uur komen er nu nog vier Sprinters voorbij. Straks zijn het er zes.
Het Regionaal Investeringsprogramma geeft het realiseren van vier sporen tussen Rotterdam en Den Haag hoge prioriteit
Voor de frequentieverhoging naar zes Sprinters per uur moest aan drie voorwaarden worden voldaan: in de directe omgeving moeten minimaal 25 duizend woningen komen, er moeten voldoende extra treinreizigers zijn en het spoor tussen Rijswijk en Delft-Zuid moet worden uitgebreid. Het Regionaal Investeringsprogramma geeft het realiseren van vier sporen tussen Rotterdam en Den Haag hoge prioriteit, om zo tot een betere treindienst te komen tussen Rotterdam en Den Haag.
3. Inpassing A16
Nieuwe snelweg zorgt voor betere doorstroming
Rijkswaterstaat legt een nieuwe snelweg aan tussen de A13 bij Rotterdam The Hague Airport en de A16/A20 bij Terbregseplein. De 11 km lange A16 Rotterdam zorgt ervoor dat het verkeer op de A13, de A20 en omliggende lokale wegen straks vlotter kan doorrijden. De gemeente Rotterdam en de Metropoolregio Rotterdam Den Haag stellen ruim € 100 miljoen ter beschikking voor een goede inpassing.
De aanleg van de nieuwe snelweg leidt ook tot betere fietspaden en een prettige fietservaring. De bestaande fietspaden aan de noordkant van Rotterdam zijn ontworpen op de ruimte die overblijft naast de weg. Dat is niet de meest prettige fietsomgeving. Met de aanleg van de A16 kunnen de gemeenten Rotterdam en Lansingerland meteen een groot gebied opnieuw inrichten én fietsvriendelijker maken.
Rekening houden met fietsgebruik
Mede vanwege de elektrische fietsen wordt de afstand die mensen op de fiets afleggen steeds groter. Forenzen die bijvoorbeeld in Lansingerland wonen en in Rotterdam werken, gaan nu met de fiets, in plaats van de auto. Maar daarbij moet ook steeds meer rekening worden gehouden met hogere fietssnelheden. In zo’n geval fietst het fijner over asfalt dan over stenen. Gaan er meer mensen gebruik van maken, dan moet dat ook gefaciliteerd worden.
Check ook www.a16rotterdam.nl
Rijkswaterstaat legt een nieuwe snelweg aan tussen de A13 bij Rotterdam The Hague Airport en de A16/A20 bij Terbregseplein. De 11 km lange A16 Rotterdam zorgt ervoor dat het verkeer op de A13, de A20 en omliggende lokale wegen straks vlotter kan doorrijden. De gemeente Rotterdam en de Metropoolregio Rotterdam Den Haag stellen ruim € 100 miljoen ter beschikking voor een goede inpassing.
De aanleg van de nieuwe snelweg leidt ook tot betere fietspaden en een prettige fietservaring. De bestaande fietspaden aan de noordkant van Rotterdam zijn ontworpen op de ruimte die overblijft naast de weg. Dat is niet de meest prettige fietsomgeving. Met de aanleg van de A16 kunnen de gemeenten Rotterdam en Lansingerland meteen een groot gebied opnieuw inrichten én fietsvriendelijker maken.Rekening houden met fietsgebruik
Mede vanwege de elektrische fietsen wordt de afstand die mensen op de fiets afleggen steeds groter. Forenzen die bijvoorbeeld in Lansingerland wonen en in Rotterdam werken, gaan nu met de fiets, in plaats van de auto. Maar daarbij moet ook steeds meer rekening worden gehouden met hogere fietssnelheden. In zo’n geval fietst het fijner over asfalt dan over stenen. Gaan er meer mensen gebruik van maken, dan moet dat ook gefaciliteerd worden. Check ook www.a16rotterdam.nl
4. Parkshuttle Rivium
Wereldprimeur: zelfrijdende Parkshuttle straks op openbare weg
Een wereldprimeur voor de gemeente Capelle aan den IJssel en de Utrechtse ontwikkelaar 2getthere. Was de onbemande Parkshuttle in 1999 nog het eerste zelfrijdende systeem in Nederland, vanaf 2020 kan de shuttle ook autonoom over de openbare weg gaan rijden tussen het andere verkeer.
De route van de Parkshuttle wordt doorgetrokken tot aan de voet van de Van Brienenoordbrug en moet daar aansluiting krijgen op de waterbus. Deze verlenging maakt ook deel uit van het Regionaal Investeringsprogramma. Voor de Metropoolregio is het de eerste belangrijke stap om toonaangevend te zijn op het gebied van zelfrijdend vervoer.
Integrale vervoersoplossing
Naast de verlenging van de route worden straks op het Rivium Businesspark ook elektrische deelfietsen aangeboden. Verder moeten alle vervoersvormen - auto, fiets, waterbus, Parkshuttle en metro - goed op elkaar aansluiten. Zelfrijdend vervoer maakt zodoende integraal onderdeel uit van de vervoersketen.
De onbemande Parkshuttle rijdt straks tot aan de voet van de Van Brienenoordbrug
Miljoeneninvestering
Het doortrekken van het tracé is mogelijk dankzij een investering van € 4,25 miljoen van De Verkeersonderneming, waar de Metropoolregio Rotterdam Den Haag partner van is. In maart 2018 verleende de MRDH de concessie Parkshuttle 2018-2033 aan Connexxion Openbaar Vervoer N.V. De eerste onbemande voertuigen van de Parkshuttle op de openbare weg gaan in 2020 rijden.
Een wereldprimeur voor de gemeente Capelle aan den IJssel en de Utrechtse ontwikkelaar 2getthere. Was de onbemande Parkshuttle in 1999 nog het eerste zelfrijdende systeem in Nederland, vanaf 2020 kan de shuttle ook autonoom over de openbare weg gaan rijden tussen het andere verkeer.
De route van de Parkshuttle wordt doorgetrokken tot aan de voet van de Van Brienenoordbrug en moet daar aansluiting krijgen op de waterbus. Deze verlenging maakt ook deel uit van het Regionaal Investeringsprogramma. Voor de Metropoolregio is het de eerste belangrijke stap om toonaangevend te zijn op het gebied van zelfrijdend vervoer.Integrale vervoersoplossing
Naast de verlenging van de route worden straks op het Rivium Businesspark ook elektrische deelfietsen aangeboden. Verder moeten alle vervoersvormen - auto, fiets, waterbus, Parkshuttle en metro - goed op elkaar aansluiten. Zelfrijdend vervoer maakt zodoende integraal onderdeel uit van de vervoersketen.
De onbemande Parkshuttle rijdt straks tot aan de voet van de Van Brienenoordbrug
Miljoeneninvestering
Het doortrekken van het tracé is mogelijk dankzij een investering van € 4,25 miljoen van De Verkeersonderneming, waar de Metropoolregio Rotterdam Den Haag partner van is. In maart 2018 verleende de MRDH de concessie Parkshuttle 2018-2033 aan Connexxion Openbaar Vervoer N.V. De eerste onbemande voertuigen van de Parkshuttle op de openbare weg gaan in 2020 rijden.
5. Researchlab Automated Driving Delft
Nieuw lab maakt experimenteren met automatisch rijden mogelijk
Op 27 juni 2017 opende minister Schultz van Haegen op de campus van de TU Delft het Researchlab Automated Driving Delft. Het RADD biedt een fysieke ruimte aan experimenten met automatisch vervoer. Met het RADD heeft de regio een onderzoeksfaciliteit om de onderzoeksvragen te beantwoorden voor grootschalige aanpak van automatisch vervoer. De provincie Zuid-Holland, de Metropoolregio Rotterdam Den Haag en de gemeente Delft investeren samen ruim € 500.000 in het researchlab, TU Delft draagt bij met € 200.000.
Het laboratorium biedt ruimte aan experimenten met automatisch rijden met duurzame vervoermiddelen, waaronder elektrische voertuigen. En dat in een omgeving die de werkelijkheid zo dicht mogelijk benadert. Dat maakt de proeftuin waardevol en onmisbaar in de verdere ontwikkeling van automatisch rijden.
Prioriteiten zijn goede bereikbaarheid en energievernieuwing
Meteen fietsinnovaties ontwikkelen
Goede bereikbaarheid en energievernieuwing zijn prioriteiten van de provincie Zuid-Holland. Automatisch rijden kan daar straks een positieve bijdrage aan leveren. Dat automatisch rijden er aan komt staat vast, maar het gaat niet vanzelf. Daarom is het het belangrijk om te investeren in het researchlab. Bovendien is het lab meteen een goede plek om slimme en innovatieve fietsoplossingen te ontwikkelen.
Op 27 juni 2017 opende minister Schultz van Haegen op de campus van de TU Delft het Researchlab Automated Driving Delft. Het RADD biedt een fysieke ruimte aan experimenten met automatisch vervoer. Met het RADD heeft de regio een onderzoeksfaciliteit om de onderzoeksvragen te beantwoorden voor grootschalige aanpak van automatisch vervoer. De provincie Zuid-Holland, de Metropoolregio Rotterdam Den Haag en de gemeente Delft investeren samen ruim € 500.000 in het researchlab, TU Delft draagt bij met € 200.000.
Het laboratorium biedt ruimte aan experimenten met automatisch rijden met duurzame vervoermiddelen, waaronder elektrische voertuigen. En dat in een omgeving die de werkelijkheid zo dicht mogelijk benadert. Dat maakt de proeftuin waardevol en onmisbaar in de verdere ontwikkeling van automatisch rijden.
Prioriteiten zijn goede bereikbaarheid en energievernieuwing
Meteen fietsinnovaties ontwikkelen
Goede bereikbaarheid en energievernieuwing zijn prioriteiten van de provincie Zuid-Holland. Automatisch rijden kan daar straks een positieve bijdrage aan leveren. Dat automatisch rijden er aan komt staat vast, maar het gaat niet vanzelf. Daarom is het het belangrijk om te investeren in het researchlab. Bovendien is het lab meteen een goede plek om slimme en innovatieve fietsoplossingen te ontwikkelen.
6. Renovatie halte RandstadRail Stadhuis Zoetermeer
Nieuwe halte: licht, aantrekkelijk en goed toegankelijk
De gemeente Zoetermeer verbouwt de halte van de RandstadRail en vernieuwt meteen het Stationsplein bij het stadhuis. Dat maakt de binnenstad nog aantrekkelijker voor bezoekers en stimuleert de lokale economie. Naar verwachting is de halte eind 2018 gereed. Met een financiële bijdrage van € 1,7 miljoen maakt de Metropoolregio Rotterdam Den Haag de verbouwing mogelijk.
Bomen, een Stadhuisplein met meer mooie terrassen, nieuwe bankjes, nieuwe verlichting en een bestrating zonder verhoging. De opknapbeurt van het Stadhuisplein houdt tevens een verbouwing in van de daaronder gelegen halte van de RandstadRail. Eind 2018 kunnen bezoekers en bewoners van de binnenstad gebruikmaken van het aantrekkelijke en lichte station dat bovendien prettig toegankelijk is.
De MRDH draagt ruimer bij dan werd gevraagd
Meer dan verwacht
De gemeenteraad vroeg het college om € 1 miljoen te laten meefinancieren door externe partijen. De MRDH draagt ruimer bij dan werd gevraagd. Ze draagt met € 1,7 miljoen bij aan de verbouwing van de RandstadRailhalte. De totale kosten van de vernieuwing van het plein en de halte zijn begroot op ruim € 4 miljoen.
De gemeente Zoetermeer verbouwt de halte van de RandstadRail en vernieuwt meteen het Stationsplein bij het stadhuis. Dat maakt de binnenstad nog aantrekkelijker voor bezoekers en stimuleert de lokale economie. Naar verwachting is de halte eind 2018 gereed. Met een financiële bijdrage van € 1,7 miljoen maakt de Metropoolregio Rotterdam Den Haag de verbouwing mogelijk.
Bomen, een Stadhuisplein met meer mooie terrassen, nieuwe bankjes, nieuwe verlichting en een bestrating zonder verhoging. De opknapbeurt van het Stadhuisplein houdt tevens een verbouwing in van de daaronder gelegen halte van de RandstadRail. Eind 2018 kunnen bezoekers en bewoners van de binnenstad gebruikmaken van het aantrekkelijke en lichte station dat bovendien prettig toegankelijk is.
De MRDH draagt ruimer bij dan werd gevraagd
Meer dan verwacht
De gemeenteraad vroeg het college om € 1 miljoen te laten meefinancieren door externe partijen. De MRDH draagt ruimer bij dan werd gevraagd. Ze draagt met € 1,7 miljoen bij aan de verbouwing van de RandstadRailhalte. De totale kosten van de vernieuwing van het plein en de halte zijn begroot op ruim € 4 miljoen.
7. Aanschaf Avenio’s
Uitbreiding netwerk Haagse R-nettrams
Jaarlijks groeit het aantal reizigers met circa 3 procent. Om de reizigersgroei in Den Haag op te vangen en de OV-netwerkuitbreidingen naar Bleizo en de TU Delft te faciliteren, investeert de Metropoolregio Rotterdam Den Haag € 7,5 miljoen in de aanschaf van tien R-nettrams van het type Avenio. Deze aankoop door HTM komt bovenop de zestig Avenio trams die al eerder zijn gekocht.
Reizigers beoordelen de R-netlijnen 2, 9, 11 en 17 gemiddeld met een 8. Dat is het hoogste gemiddelde van alle bus-, tram- en RandstadRail-lijnen die door HTM worden geëxploiteerd.
Impuls geven aan OV
Niet alleen de nieuwe trams gaan een impuls geven aan de kwaliteit van het OV. Ook de tracés worden aangepakt. Samen plannen de gemeenten Rijswijk, Leidschendam-Voorburg en Den Haag met de HTM en de Metropoolregio Rotterdam Den Haag de werkzaamheden aan de tramrails en -haltes. Daardoor hoeven straten maar één keer open, ondervinden omwonenden er minder hinder van en kunnen trams gewoon blijven rijden.
Reizigers beoordelen de R-netlijnen 2, 9, 11 en 17 gemiddeld met een 8
Verbetering OV én openbare ruimte
Met de werkzaamheden wordt niet alleen de kwaliteit van het tramvervoer, maar ook die van de openbare ruimte sterk verbeterd. Zo zijn acht van de twaalf tramlijnen in de Haagse regio nu toegankelijk voor reizigers die gebruik maken van een rolstoel of rollator, of die reizen met koffers of een kinderwagen. Op diverse locaties heeft de omgeving een metamorfose ondergaan, zoals het Stationsplein bij Hollands Spoor en de Lange Vijverberg.
Jaarlijks groeit het aantal reizigers met circa 3 procent. Om de reizigersgroei in Den Haag op te vangen en de OV-netwerkuitbreidingen naar Bleizo en de TU Delft te faciliteren, investeert de Metropoolregio Rotterdam Den Haag € 7,5 miljoen in de aanschaf van tien R-nettrams van het type Avenio. Deze aankoop door HTM komt bovenop de zestig Avenio trams die al eerder zijn gekocht.
Reizigers beoordelen de R-netlijnen 2, 9, 11 en 17 gemiddeld met een 8. Dat is het hoogste gemiddelde van alle bus-, tram- en RandstadRail-lijnen die door HTM worden geëxploiteerd.Impuls geven aan OV
Niet alleen de nieuwe trams gaan een impuls geven aan de kwaliteit van het OV. Ook de tracés worden aangepakt. Samen plannen de gemeenten Rijswijk, Leidschendam-Voorburg en Den Haag met de HTM en de Metropoolregio Rotterdam Den Haag de werkzaamheden aan de tramrails en -haltes. Daardoor hoeven straten maar één keer open, ondervinden omwonenden er minder hinder van en kunnen trams gewoon blijven rijden.
Reizigers beoordelen de R-netlijnen 2, 9, 11 en 17 gemiddeld met een 8
Verbetering OV én openbare ruimte
Met de werkzaamheden wordt niet alleen de kwaliteit van het tramvervoer, maar ook die van de openbare ruimte sterk verbeterd. Zo zijn acht van de twaalf tramlijnen in de Haagse regio nu toegankelijk voor reizigers die gebruik maken van een rolstoel of rollator, of die reizen met koffers of een kinderwagen. Op diverse locaties heeft de omgeving een metamorfose ondergaan, zoals het Stationsplein bij Hollands Spoor en de Lange Vijverberg.
8. Impuls voor OV
Op weg naar metropolitaan openbaar vervoer
Het aantal reizigers dat in de metropoolregio met het openbaar vervoer gaat, groeit jaarlijks met circa 3 procent. Steeds meer mensen gaan in de steden wonen. Daarnaast trekt de economie weer aan en neemt de filedruk op de wegen toe. Om de reizigersgroei op te vangen, moet het OV-netwerk in de regio versterkt worden. Inzetten dus op metropolitaan openbaar vervoer om inwoners en bezoekers binnen 45 minuten naar hun werk, school, ziekenhuis of theater te kunnen brengen.
Keervoorziening E-lijn
De succesvolle E-lijn groeit met 5 tot 10 procent per jaar en vervoert nu 43.000 reizigers per dag. Om de reizigers goed te kunnen vervoeren en de groei van het aantal reizigers op te vangen, moeten er extra metro’s gaan rijden. Daarvoor is een keervoorziening ten noorden van Pijnacker-Zuid nodig. Voor de aanleg reserveert de Metropoolregio Rotterdam Den Haag € 3,5 miljoen, inclusief bijna € 1 miljoen voor geluidsmaatregelen. De RET legt de keervoorziening aan en investeert ruim € 16 miljoen. De verwachte oplevering is eind 2019.
Om de groei van het aantal reizigers goed op te vangen, moeten er extra trams en metro’s gaan rijden
Frequentieverhoging RandstadRail
Ook het aantal reizigers dat met de RandstadRail reist, groeit. Nu reizen 80.000 mensen met de lightrail van Zoetermeer naar Den Haag. Om de groei op te vangen moet de spitsfrequentie omhoog: van achttien voertuigen per uur naar 24 per uur vanaf 2021. Dat kan met een betere regulering van de dienstregeling, het gelijktijdig halteren van metro E en RandstadRail bij Leidschenveen en de Laan van NOI, alsmede het aanpassen van de spoorbeveiliging. De Metropoolregio Rotterdam Den Haag reserveert hiervoor € 10 miljoen. De HTM werkt de maatregelen verder uit.
Vernieuwing tramlijn 1
Met ruim 30.000 reizigers per dag is tram 1 van Delft-Zuid naar Scheveningen een van de metropolitane OV-lijnen. Medio 2024 rijdt de HTM op deze lijn met nieuwe, ruime en goed toegankelijke trams. Daarvoor maken de HTM en de gemeente Den Haag het tracé geschikt. De MRDH heeft € 14,5 miljoen gereserveerd voor het vervangen van de spoorconstructie op een aantal locaties (no-regret maatregelen).
MIRT-onderzoek
In het MIRT-onderzoek Bereikbaarheid Rotterdam Den Haag verkende de MRDH samen met gemeenten, het rijk, provincie Zuid-Holland en andere betrokken partijen de toekomstige opgaven op het gebied van bereikbaarheid. De partners onderzochten mogelijke oplossingsrichtingen voor die opgaven, in samenhang met andere ambities zoals ruimtelijke ontwikkeling, leefbaarheid, kansen voor mensen en economische vernieuwing. Het eindrapport geeft adviezen voor investeringen in diverse vormen van vervoer op de korte, middellange en lange termijn. Bestuurders kunnen op basis van de eindrapportage keuzes maken over (toekomstige) investeringen. Met het oog op verdere verstedelijking zijn investeringen in fiets en openbaar vervoer erg belangrijk.
Het aantal reizigers dat in de metropoolregio met het openbaar vervoer gaat, groeit jaarlijks met circa 3 procent. Steeds meer mensen gaan in de steden wonen. Daarnaast trekt de economie weer aan en neemt de filedruk op de wegen toe. Om de reizigersgroei op te vangen, moet het OV-netwerk in de regio versterkt worden. Inzetten dus op metropolitaan openbaar vervoer om inwoners en bezoekers binnen 45 minuten naar hun werk, school, ziekenhuis of theater te kunnen brengen.
Keervoorziening E-lijn
De succesvolle E-lijn groeit met 5 tot 10 procent per jaar en vervoert nu 43.000 reizigers per dag. Om de reizigers goed te kunnen vervoeren en de groei van het aantal reizigers op te vangen, moeten er extra metro’s gaan rijden. Daarvoor is een keervoorziening ten noorden van Pijnacker-Zuid nodig. Voor de aanleg reserveert de Metropoolregio Rotterdam Den Haag € 3,5 miljoen, inclusief bijna € 1 miljoen voor geluidsmaatregelen. De RET legt de keervoorziening aan en investeert ruim € 16 miljoen. De verwachte oplevering is eind 2019.
Om de groei van het aantal reizigers goed op te vangen, moeten er extra trams en metro’s gaan rijden
Frequentieverhoging RandstadRail
Ook het aantal reizigers dat met de RandstadRail reist, groeit. Nu reizen 80.000 mensen met de lightrail van Zoetermeer naar Den Haag. Om de groei op te vangen moet de spitsfrequentie omhoog: van achttien voertuigen per uur naar 24 per uur vanaf 2021. Dat kan met een betere regulering van de dienstregeling, het gelijktijdig halteren van metro E en RandstadRail bij Leidschenveen en de Laan van NOI, alsmede het aanpassen van de spoorbeveiliging. De Metropoolregio Rotterdam Den Haag reserveert hiervoor € 10 miljoen. De HTM werkt de maatregelen verder uit.Vernieuwing tramlijn 1
Met ruim 30.000 reizigers per dag is tram 1 van Delft-Zuid naar Scheveningen een van de metropolitane OV-lijnen. Medio 2024 rijdt de HTM op deze lijn met nieuwe, ruime en goed toegankelijke trams. Daarvoor maken de HTM en de gemeente Den Haag het tracé geschikt. De MRDH heeft € 14,5 miljoen gereserveerd voor het vervangen van de spoorconstructie op een aantal locaties (no-regret maatregelen).MIRT-onderzoek
In het MIRT-onderzoek Bereikbaarheid Rotterdam Den Haag verkende de MRDH samen met gemeenten, het rijk, provincie Zuid-Holland en andere betrokken partijen de toekomstige opgaven op het gebied van bereikbaarheid. De partners onderzochten mogelijke oplossingsrichtingen voor die opgaven, in samenhang met andere ambities zoals ruimtelijke ontwikkeling, leefbaarheid, kansen voor mensen en economische vernieuwing. Het eindrapport geeft adviezen voor investeringen in diverse vormen van vervoer op de korte, middellange en lange termijn. Bestuurders kunnen op basis van de eindrapportage keuzes maken over (toekomstige) investeringen. Met het oog op verdere verstedelijking zijn investeringen in fiets en openbaar vervoer erg belangrijk.
9. Herinrichting knooppunt Vijfsluizen gereed
Verkeer rijdt nu weer lekker door
Na een grondige herinrichting kan knooppunt Vijfsluizen meer verkeer aan. En dat bevordert de doorstroming aanzienlijk. Om dat te vieren, onthulden in november 2017 de wethouders Marcel Houtkamp van Schiedam en Ruud van Harten van Vlaardingen symbolisch de laatste tegels in het project.
Het verkeer neemt al jaren toe, zodanig dat knooppunt Vijfsluizen de toestroom niet meer goed aankon. Het gevolg: regelmatig stilstaand verkeer met zelfs een terugslag tot in de Beneluxtunnel. Reden voor de gemeenten Schiedam en Vlaardingen om de boel op de schop te gooien. En dat konden zij dankzij financiële ondersteuning van Rijkswaterstaat en De Verkeersonderneming.
Pakket aan maatregelen
Verkeerslichten zijn nu beter afgesteld, er zijn meer voorsorteerstroken bij gekomen en de bestaande stroken zijn beter ingericht. Bovendien hoeven fietsers niet meer aan beide kanten van de weg te fietsen. Daardoor kruist het fietsverkeer minder vaak het autoverkeer. Ook dat levert winst op voor de doorstroming.
Fietsers kruisen nu minder vaak het autoverkeer. Dat bevordert de doorstroming
Alternatieven gebruiken
Naast het verbeteren van de doorstroming op knooppunt Vijfsluizen, zetten de gemeenten zich, samen met De Verkeersonderneming, in voor meer gebruik van alternatieven voor de auto in de spits. Bedrijven krijgen ondersteuning van De Verkeersonderneming om hun mobiliteit anders in te richten. En bewoners worden actief benaderd met onder meer de Filedier-campagne. Die wijst hen op de voordelen van gedrag dat bijdraagt aan het spreiden van de drukte op de weg.
Het project kwam mede tot stand met financiering vanuit het programma Beter Benutten van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, waarin Rijk en regio samenwerken om de files te verminderen.
Na een grondige herinrichting kan knooppunt Vijfsluizen meer verkeer aan. En dat bevordert de doorstroming aanzienlijk. Om dat te vieren, onthulden in november 2017 de wethouders Marcel Houtkamp van Schiedam en Ruud van Harten van Vlaardingen symbolisch de laatste tegels in het project.
Het verkeer neemt al jaren toe, zodanig dat knooppunt Vijfsluizen de toestroom niet meer goed aankon. Het gevolg: regelmatig stilstaand verkeer met zelfs een terugslag tot in de Beneluxtunnel. Reden voor de gemeenten Schiedam en Vlaardingen om de boel op de schop te gooien. En dat konden zij dankzij financiële ondersteuning van Rijkswaterstaat en De Verkeersonderneming.Pakket aan maatregelen
Verkeerslichten zijn nu beter afgesteld, er zijn meer voorsorteerstroken bij gekomen en de bestaande stroken zijn beter ingericht. Bovendien hoeven fietsers niet meer aan beide kanten van de weg te fietsen. Daardoor kruist het fietsverkeer minder vaak het autoverkeer. Ook dat levert winst op voor de doorstroming.
Fietsers kruisen nu minder vaak het autoverkeer. Dat bevordert de doorstroming
Alternatieven gebruiken
Naast het verbeteren van de doorstroming op knooppunt Vijfsluizen, zetten de gemeenten zich, samen met De Verkeersonderneming, in voor meer gebruik van alternatieven voor de auto in de spits. Bedrijven krijgen ondersteuning van De Verkeersonderneming om hun mobiliteit anders in te richten. En bewoners worden actief benaderd met onder meer de Filedier-campagne. Die wijst hen op de voordelen van gedrag dat bijdraagt aan het spreiden van de drukte op de weg. Het project kwam mede tot stand met financiering vanuit het programma Beter Benutten van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, waarin Rijk en regio samenwerken om de files te verminderen.
10. Investeren in fietsinfrastructuur
Snelfietsroutes moeten verleiden om op de fiets te stappen
Binnen de regio ligt al een mooi netwerk aan fietsroutes met goede en snelle verbindingen. De 23 gemeenten in de metropoolregio werken aan het aantrekkelijker maken van het Metropolitaan fietsnetwerk. Zo krijgt de e-bike ruim baan waardoor de gebruikelijke fietsafstand van 7,5 km verdubbelt tot zo’n 15 km. Daarmee wordt de fiets steeds meer een alternatief voor de auto.
In november 2017 werd een nieuw fietspad bij de Spijkenisserbrug geopend. Daardoor zijn fietsers uit Maaswijk en Schenkel zo’n tien minuten sneller op hun werk in Hoogvliet. En uiteraard zijn ze ook weer sneller thuis. De Verkeersonderneming startte een actie om forenzen te verleiden hun auto te laten staan en de fiets te pakken. Lokale rijwielhandelaren stelden daarvoor e-bikes ter beschikking. Het fietspad is mede mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van de Metropoolregio Rotterdam Den Haag.
Ook snelfietspad in Vlaardingen
In datzelfde najaar werd aan de Parallelweg in Vlaardingen ook een nieuw snelfietspad in gebruik genomen. Een deel was al fietspad, een ander deel is nieuw. De route vormt een belangrijke verbinding tussen Schiedam en Maassluis en maakt deel uit van de regionale fietsroute tussen Rotterdam en het strand van Hoek van Holland. Bovendien is via dit pad ook snel met de fiets in de Vlaardingse havengebieden te komen. Het pad sluit bij station Vlaardingen-Oost aan op de route naar Midden-Delfland. De vernieuwde, snelle verbinding maakt het voor mensen die op fietsafstand van hun werk wonen aantrekkelijk om de fiets als alternatief voor de auto te pakken. Het Rijk en de MRDH maakten de aanleg van het fietspad mede mogelijk met een bijdrage vanuit het landelijke programma Beter Benutten.
Bij snelfietsroutes kunnen fietsers zoveel mogelijk ongehinderd doorrijden
Snelfietsroute F15 IJsselmonde
In het voorjaar van 2017 werd de bestaande fietsinfrastructuur tussen Barendrecht, Albrandswaard en Ridderkerk aangepast. Om de 18 km lange snelfietsroute F15 IJsselmonde te realiseren, worden onder meer fietspaden verbeterd en verbreed, verkeerslichten fietsvriendelijker afgesteld, extra verlichting aangebracht en ontbrekende schakels aangelegd. Voor de realisatie werken de provincie Zuid-Holland, het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, de gemeenten Barendrecht, Albrandswaard, Ridderkerk, Rotterdam en de Metropoolregio Rotterdam Den Haag samen.
Optimaal comfort en veiligheid
Snelfietsroutes zijn regionale fietsverbindingen over langere afstanden (15 tot 20 kilometer) die vooral woon-, werk- en onderwijslocaties met elkaar verbinden. Bij een snelfietsroute wordt gestreefd naar optimaal comfort en veiligheid, waarbij de fietser zoveel mogelijk ongehinderd kan doorrijden. Dit wordt bereikt door bestaande fietsverbindingen te optimaliseren of nieuwe aan te leggen.
Binnen de regio ligt al een mooi netwerk aan fietsroutes met goede en snelle verbindingen. De 23 gemeenten in de metropoolregio werken aan het aantrekkelijker maken van het Metropolitaan fietsnetwerk. Zo krijgt de e-bike ruim baan waardoor de gebruikelijke fietsafstand van 7,5 km verdubbelt tot zo’n 15 km. Daarmee wordt de fiets steeds meer een alternatief voor de auto.
In november 2017 werd een nieuw fietspad bij de Spijkenisserbrug geopend. Daardoor zijn fietsers uit Maaswijk en Schenkel zo’n tien minuten sneller op hun werk in Hoogvliet. En uiteraard zijn ze ook weer sneller thuis. De Verkeersonderneming startte een actie om forenzen te verleiden hun auto te laten staan en de fiets te pakken. Lokale rijwielhandelaren stelden daarvoor e-bikes ter beschikking. Het fietspad is mede mogelijk gemaakt door een financiële bijdrage van de Metropoolregio Rotterdam Den Haag.Ook snelfietspad in Vlaardingen
In datzelfde najaar werd aan de Parallelweg in Vlaardingen ook een nieuw snelfietspad in gebruik genomen. Een deel was al fietspad, een ander deel is nieuw. De route vormt een belangrijke verbinding tussen Schiedam en Maassluis en maakt deel uit van de regionale fietsroute tussen Rotterdam en het strand van Hoek van Holland. Bovendien is via dit pad ook snel met de fiets in de Vlaardingse havengebieden te komen. Het pad sluit bij station Vlaardingen-Oost aan op de route naar Midden-Delfland. De vernieuwde, snelle verbinding maakt het voor mensen die op fietsafstand van hun werk wonen aantrekkelijk om de fiets als alternatief voor de auto te pakken. Het Rijk en de MRDH maakten de aanleg van het fietspad mede mogelijk met een bijdrage vanuit het landelijke programma Beter Benutten.
Bij snelfietsroutes kunnen fietsers zoveel mogelijk ongehinderd doorrijden
Snelfietsroute F15 IJsselmonde
In het voorjaar van 2017 werd de bestaande fietsinfrastructuur tussen Barendrecht, Albrandswaard en Ridderkerk aangepast. Om de 18 km lange snelfietsroute F15 IJsselmonde te realiseren, worden onder meer fietspaden verbeterd en verbreed, verkeerslichten fietsvriendelijker afgesteld, extra verlichting aangebracht en ontbrekende schakels aangelegd. Voor de realisatie werken de provincie Zuid-Holland, het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, de gemeenten Barendrecht, Albrandswaard, Ridderkerk, Rotterdam en de Metropoolregio Rotterdam Den Haag samen.Optimaal comfort en veiligheid
Snelfietsroutes zijn regionale fietsverbindingen over langere afstanden (15 tot 20 kilometer) die vooral woon-, werk- en onderwijslocaties met elkaar verbinden. Bij een snelfietsroute wordt gestreefd naar optimaal comfort en veiligheid, waarbij de fietser zoveel mogelijk ongehinderd kan doorrijden. Dit wordt bereikt door bestaande fietsverbindingen te optimaliseren of nieuwe aan te leggen.
11. Eerste nachtmetro van Nederland van start
Na avondje stappen nu met de metro naar huis
Eind 2017 startte een pilot met de nachtmetro in de Rotterdamse regio. Een jaar lang rijden de metrolijnen van de RET in de weekenden een uur langer door. Uitgaanders kunnen daardoor met de metro naar huis. Deze eerste nachtmetro van Nederland is een initiatief van de gemeenten Rotterdam, Lansingerland, Albrandswaard, Schiedam en Capelle aan den IJssel. De RET verwacht per weekend ruim duizend extra passagiers te vervoeren.
Door de verruiming van de rijtijden laten inwoners hun auto sneller staan
Op vrijdag- en zaterdagavond zitten de laatste metro’s voller dan op doordeweekse avonden. De betrokken gemeenten verwachten dan ook dat een uur langer doorrijden voorziet in een behoefte bij de reiziger. Zo hoeven bezoekers van restaurants, bioscopen, concerten en theaters zich niet meer te haasten om met de metro thuis te komen. Bovendien past een nachtmetro bij het stedelijke en metropolitane karakter van de regio. En door de verruiming van de rijtijden laten meer inwoners hun auto sneller staan. De proef die circa € 530.000 kost wordt door de gemeenten gezamenlijk gefinancierd.
Eind 2017 startte een pilot met de nachtmetro in de Rotterdamse regio. Een jaar lang rijden de metrolijnen van de RET in de weekenden een uur langer door. Uitgaanders kunnen daardoor met de metro naar huis. Deze eerste nachtmetro van Nederland is een initiatief van de gemeenten Rotterdam, Lansingerland, Albrandswaard, Schiedam en Capelle aan den IJssel. De RET verwacht per weekend ruim duizend extra passagiers te vervoeren.
Door de verruiming van de rijtijden laten inwoners hun auto sneller staan
Op vrijdag- en zaterdagavond zitten de laatste metro’s voller dan op doordeweekse avonden. De betrokken gemeenten verwachten dan ook dat een uur langer doorrijden voorziet in een behoefte bij de reiziger. Zo hoeven bezoekers van restaurants, bioscopen, concerten en theaters zich niet meer te haasten om met de metro thuis te komen. Bovendien past een nachtmetro bij het stedelijke en metropolitane karakter van de regio. En door de verruiming van de rijtijden laten meer inwoners hun auto sneller staan. De proef die circa € 530.000 kost wordt door de gemeenten gezamenlijk gefinancierd.
12. Kadernota OV vastgesteld
Meer en beter inspelen op de vraag van de reiziger
De Kadernota OV Metropoolregio Rotterdam Den Haag bevat de kaders en uitgangspunten voor het openbaar vervoer in de metropoolregio en geeft de gewenste ontwikkeling voor het openbaar vervoer aan. Het OV van vandaag en morgen moet passen bij de vraag van de reiziger. Dat betekent meer bussen, trams en treinen laten rijden op die plekken waar veel mensen reizen en passend vervoer bieden daar waar minder mensen reizen.
Omdat de ontwikkelingen in mobiliteit zeer snel gaan, wordt de Kadernota over vier jaar herzien
De financiële middelen voor het openbaar vervoer zijn beperkt. In de Kadernota zijn dan ook keuzes gemaakt waarbij intensief vervoer metR-net de ruggengraat is van het openbaar vervoer, aangevuld met een netwerk van buslijnen. Omdat de ontwikkelingen in mobiliteit zeer snel gaan, wordt de Kadernota over vier jaar herzien. In oktober 2017 stelde de Metropoolregio de Kadernota OV vast.
De Kadernota OV Metropoolregio Rotterdam Den Haag bevat de kaders en uitgangspunten voor het openbaar vervoer in de metropoolregio en geeft de gewenste ontwikkeling voor het openbaar vervoer aan. Het OV van vandaag en morgen moet passen bij de vraag van de reiziger. Dat betekent meer bussen, trams en treinen laten rijden op die plekken waar veel mensen reizen en passend vervoer bieden daar waar minder mensen reizen.
Omdat de ontwikkelingen in mobiliteit zeer snel gaan, wordt de Kadernota over vier jaar herzien
De financiële middelen voor het openbaar vervoer zijn beperkt. In de Kadernota zijn dan ook keuzes gemaakt waarbij intensief vervoer metR-net de ruggengraat is van het openbaar vervoer, aangevuld met een netwerk van buslijnen. Omdat de ontwikkelingen in mobiliteit zeer snel gaan, wordt de Kadernota over vier jaar herzien. In oktober 2017 stelde de Metropoolregio de Kadernota OV vast.
# Vernieuwen economie
Van fieldlabs tot smart manufacturing
Nu werken aan de economie van morgen
Met meer dan twee miljoen inwoners en een bijdrage van circa 15 procent aan het Bruto Nationaal Product is de metropoolregio een belangrijk economisch centrum in Nederland. Maar de banen van vandaag zijn niet de banen van morgen. Het stimuleren van werkgelegenheid en versterken van de aantrekkingskracht vereist economische en technologische vernieuwing. De ontwikkeling van nieuwe technologieën moet in een hogere versnelling komen. Hiervoor zijn intensieve relaties tussen overheden, kennisinstellingen, onderwijs en bedrijven noodzakelijk. Vier voorbeelden van vernieuwen in economie.
1. Proeftuinen versterken regionale economie
Fieldlabs richten zich op internationale marktkansen
Een scheepsschroef uit de 3D-printer, geautomatiseerde knoppentellers voor orchideeën, de digitalisering van de ruimtevaart. Het zijn enkele voorbeelden van innovaties waaraan het regionale bedrijfsleven en kennisinstellingen samenwerken in de vijftien fieldlabs in de metropoolregio Rotterdam Den Haag.
De nieuwe economie biedt veel kansen. Maar voor bedrijven is het een hele uitdaging om al die kansen te benutten. Het vereist immers specifieke kennis van nieuwe technologieën, nieuwe klanten en nieuwe markten. Innovatienetwerken rond specifieke sectoren of clusters bieden een oplossing in de vorm van fieldlabs.Drie keer winst
Een fieldlab is een faciliteit of omgeving met (fysieke) ruimte voor het ontwikkelen, testen, demonstreren en valideren van nieuwe technologieën, producten en innovaties. Denk aan robotisering, 3D‐printing en big data processing. In een fieldlab werken het regionale bedrijfsleven en kennisinstellingen intensief samen. Fieldlabs versterken de regionale economie, dragen bij aan het oplossen van maatschappelijke vraagstukken en verbeteren de aansluiting van het onderwijs op de arbeidsmarkt.
Fieldlabs dragen bij aan het oplossen van maatschappelijke vraagstukken
Nieuw fieldlab rond optica
In november 2017 kreeg de metropoolregio er een nieuwe fieldlab bij. Nederland heeft wereldwijd een unieke expertise op het vlak van optica. Om samen met hightech bedrijven en kennisinstellingen deze optische kennis te vergroten, alsmede nieuwe innovatieve producten te ontwikkelen, richtten TNO en TU Delft eerder het Dutch Optics Centre (DOC) op. Eind november kreeg deze DOC officieel de status van Smart Industry Fieldlab. Daarmee heeft ook deze fieldlab toegang tot een netwerk van 2.200 bedrijven in de technologische industrie. Tevens heeft de proeftuin invloed op agenda’s en neemt het deel aan projecten en opdrachten.Oplossingen vinden vanuit sterke sectoren
De fieldlabs in de metropoolregio richten zich op mondiale vraagstukken en internationale marktkansen. Daarvoor vinden ze oplossingen vanuit de sterke sectoren die de regio kenmerken. Denk aan de hightech sector, de glastuinbouw, de haven en aan de deltatechnologie. In het kader van het Regionale Investeringsprogramma zijn vijftien fieldlabs bijeen gebracht. De Metropoolregio Rotterdam Den Haag ondersteunt deze proeftuinen financieel, samen met de provincie Zuid-Holland, InnovationQuarter en TNO. Ook worden er bijeenkomsten gefaciliteerd van dit cross-sectorale netwerk. Voor technostarters is er het Metropolitan Startup Lab, een samenwerking met incubator YES!Delft.
2. Innovatie Prestatie Contracten
Hulp voor MKB op weg naar nieuwe economie
Zuid-Hollandse MKB’ers die gezamenlijk een innovatieproject willen starten, konden in het najaar van 2017 een subsidie aanvragen. De provincie Zuid-Holland, de Metropoolregio Rotterdam Den Haag en het ministerie van Economische Zaken stelden hiervoor € 1,5 miljoen ter beschikking.
De € 1,5 miljoen komt beschikbaar via een regionale variant van de Innovatie Prestatie Contracten (IPC): IPC-Zuid-Holland. Het IPC is al een bekende, landelijke regeling van het ministerie die gezamenlijke innovatieprojecten van tien tot twintig bedrijven ondersteunt. Voor het eerst wordt deze regeling nu toegespitst op de kracht en ambities van een regio. Door regionale samenwerkingsverbanden te stimuleren en te versterken, maakt het IPC-Zuid-Holland de weg vrij voor innovatie.
De regeling biedt het MKB kans op innovatie
Aanvraag voor vier projecten
MKB-ondernemers die zich bezighouden met onder meer robotisering, big data en sensortechnologie kunnen een aanvraag doen. Met de regeling kan het MKB beter aansluiten op de fieldlabs in Zuid-Holland. De proeftuinen waar bedrijven en kennisinstellingen nieuwe technologieën in praktijksituaties kunnen ontwikkelen, testen en demonstreren. In het verslagjaar diende het MKB vier grote projecten in waar 47 ondernemers en vijf fieldlabs bij betrokken zijn. Bij toekenning leidt de beschikbare€ 1,5 miljoen tot een totaalinvestering van € 3,2 miljoen in innovatieprojecten. Bij succes wordt de regionale IPC mogelijk ook in andere regio’s geïntroduceerd.
3. SMITZH biedt praktische ondersteuning
Ondernemers helpen met smart manufacturing
De Metropoolregio Rotterdam Den Haag en acht fieldlabs richtten in 2017 SMITZH op. Dat deden zij samen met InnovationQuarter, TNO, de gemeente Den Haag en provincie Zuid-Holland. SMITZH staat voor Smart Manufacturing: Industriële Toepassing in Zuid-Holland. Ondernemers kunnen er terecht met al hun vragen over automatisering, ketenintegratie en digitalisering van productie.
Ondernemers die met vragen aankloppen krijgen een snel, relevant en vooral begrijpelijk antwoord. In het SMITZH-loket werken acht fieldlabs op het gebied van smart manufacturing samen. Er is kennis van zaken beschikbaar over bijvoorbeeld 3D-printing, lasrobots, kunstmatige intelligentie, big data, sensoriek en digitale productie.
SMITZH wil uitgroeien tot een internationale hotspot voor Smart Manufacturing
Inclusieve technologie
SMITZH wil uitgroeien tot een internationale hotspot voor Smart Manufacturing. Het programma gaat ook aandacht besteden aan Smart Industry, strategievorming, internationalisering en ontwikkeling van business cases. Verder start het projecten op rond strategievorming, skillsontwikkeling en mensgerichte technologie. Het ministerie van Economische Zaken en Klimaat heeft begin 2018 nog eens € 700.000 aan dit budget toegevoegd.
4. BRIDGE
Jongeren helpen hun positie op de arbeidsmarkt te versterken
Het project BRIDGE is letterlijk een brug tussen school en werk. Jongeren uit Rotterdam-Zuid worden de komende jaren met dit project geholpen om hun positie op de arbeidsmarkt te versterken. BRIDGE stimuleert hen een opleiding te kiezen in een kansrijke sector, zoals de zorg, de haven en de techniek. Het project krijgt financiële steun van de Europese Commissie.
BRIDGE staat voor Building the Right Investments for Delivering a Growing Economy. Het is een driejarig programma van verschillende partners in Rotterdam-Zuid. Het programma is onderdeel van het Nationaal Programma Rotterdam Zuid (NPRZ), dat financieel door het Europese fonds Urban Innovative Actions (UIA) wordt ondersteund. Partners van BRIDGE zijn de gemeente Rotterdam, het programmabureau NPRZ, het Expertisecentrum Maatschappelijke Innovaties (EMI) van de Hogeschool Rotterdam, SEOR bv van de Erasmus Universiteit, Rebel Group en de Metropoolregio Rotterdam Den Haag.
Ook ouders worden betrokken bij de juiste studiekeuze
Goede start maken
Het project helpt jaarlijks zo’n 1.800 leerlingen op Zuid een opleiding te kiezen, waarmee ze een goede start kunnen maken op de arbeidsmarkt. Nog te veel leerlingen kiezen na het vmbo voor financiële, administratieve en juridische opleidingen, terwijl de banen in deze sectoren afnemen. Daarom worden jongeren gestimuleerd om te kiezen voor kansrijke sectoren als haven, zorg, voedingsmiddelen en techniek. Ook worden ouders betrokken bij de studiekeuze. Leerkrachten op de basisschool krijgen een training en materiaal voor techniekonderwijs.Vaardigheden van de toekomst
De Metropoolregio Rotterdam Den Haag zorgt binnen het project voor een regionale economische- en arbeidsmarktanalyse en vertaling naar een regionale skillsagenda en een ‘call to action’ voor de partijen in het veld.
# Vernieuwen energie
Energiek verder investeren
Van elektrische bussen tot duurzame woonwijken
Fossiele hulpbronnen raken uitgeput. Met diverse projecten en subsidies stimuleert de Metropoolregio Rotterdam Den Haag het gebruik van nieuwe energiebronnen en schone energie. Met de grote bedrijven in de Mainport Rotterdam en slimme logistieke oplossingen van de kennisinstellingen is dit dé regio voor het in praktijk brengen van de circulaire economie, het hergebruik van grondstoffen en het duurzaam benutten van natuurlijke hulpbronnen. Vijf voorbeelden van vernieuwen in energie.
1. Vier projecten regionale energietransitie
Van ketenontwikkeling tot hybride onderwijs
De Metropoolregio Rotterdam Den Haag draagt bij aan de overgang naar betaalbare, betrouwbare en schone energie. Via een cofinanciering van elk € 100.000 worden vier projecten ondersteund. De investeringen die gepaard gaan met het realiseren van de energietransitie bieden ook kansen voor bedrijven en werkgelegenheid in de regio.
Project 1: Ketenontwikkeling circulaire economie
Circulaire economie richt zich op het hergebruik van reststoffen (afval). Het productieproces en het creëren van ‘nutteloze’ reststromen moet anders. Om dat economisch rendabel te kunnen doen, moeten partijen in een circulaire keten nauw met elkaar samenwerken. Doel van dit project is om ketens inzichtelijk te maken en partners rond thema’s te verbinden. Zo werken bedrijven en onderwijs samen binnen proeftuinen. Ze ontwikkelen een methode voor het ontwikkelen en implementeren van circulaire ketens. Als de methode eenmaal werkt, kan deze ook aan het buitenland worden verkocht.Project 2: Toepassen en opschalen aquathermie
De gemeente Leidschendam-Voorburg bouwt aan een vernieuwde Mall of the Netherlands. De winkels in het shopping center doen de traditionele cv-installaties overboord en krijgen een warmte- en koudeopslag (WKO). De regeneratie vindt plaats via de energie die uit de rivierwaterleiding vrijkomt, in plaats van door minder duurzame koelmachines. Daarnaast wordt de leiding verzwaard voor nieuwe (vergelijkbare) projecten in de omgeving.Project 3: Blocklab – energy track
Een derde bijdrage voor een innovatief project op het gebied van energie ging naar de gemeente Rotterdam voor het Blocklab. In samenwerking tussen de gemeente Rotterdam, het Havenbedrijf Rotterdam en het ministerie van Economische Zaken is het Blocklab opgezet. Met de bijdrage van de MRDH kan het Blocklab samen met het bedrijfsleven experimenteren hoe blockchaintechnologie kan bijdragen aan de ontwikkeling van een ‘slim’ elektriciteitsnetwerk. Blockchaintechnologie kan daarbij worden gebruikt om voor verschillende stroomleveranciers, ook consumenten met eigen zonnepanelen, onderling vraag en aanbod van elektriciteit met elkaar te laten verrekenen.
De gemeente Zoetermeer creëert een innovatieve praktijkomgeving voor studenten
Project 4: Hybride onderwijs
De gemeente Zoetermeer creëert een innovatieve praktijkomgeving voor studenten. Die kunnen daardoor met eigentijdse kennis en vaardigheden de arbeidsmarkt betreden. In augustus 2019 moet een praktijkomgeving energietransitie in (Next Generation Woonwijk) Palenstein zijn gerealiseerd. In de metropoolregio wordt gewerkt aan Next Generation woonwijken. In die wijken worden (sociale) corporatiewoningen onder meer energiezuiniger gemaakt.
2. Europees programma Interreg E=0
VvE’s aan de slag voor duurzamere woningen
Via de Europese subsidie E=0 kunnen de 23 gemeenten van de Metropoolregio Rotterdam Den Haag een energiescan laten maken en procescoaches inhuren die (grote) VVE’s ondersteunen in het nemen van maatregelen rond duurzaamheid. Verduurzaming van de gebouwde omgeving is noodzakelijk om aan de doelen van het klimaatakkoord van Parijs te voldoen.
Voor particuliere huiseigenaren hebben Rijk, provincie en de eigen gemeente vaak subsidieregelingen. Maar voor de (grote) VvE’s waren er tot nu toe onvoldoende mogelijkheden. Met de Europese subsidie E=0 kunnen gemeenten nu ook deze VvE’s helpen om te kiezen voor duurzamer wonen.
VvE’s stimuleren om te kiezen voor duurzaamheid
Energiescan en coach
VvE’s kunnen een energiescan van hun pand laten maken en een procescoach inschakelen. Die helpt hen een projectplan op te stellen en de weg te vinden naar de juiste financiering of subsidie voor duurzaamheidsmaatregelen. Zeven gemeenten hebben zich al aangemeld. Samen brengen zij vijftien VvE’s in die interesse hebben in de regeling. Het project E=0 levert werkgelegenheid op en draagt bij aan schonere lucht in de regio.
3. Zero-emissie busvervoer
Met OV naar een beter leefklimaat in de metropoolregio
Inspelen op de vraag van de reiziger, kwaliteit bieden en bussen inzetten die zero-emissie uitstoten. Dat is waar het busvervoer de komende jaren in de metropoolregio aan moet voldoen. Zo’n vijfhonderd bussen worden de komende jaren vervangen door schone bussen. Enerzijds levert dat een beter leefklimaat op, anderzijds voldoet de Metropoolregio Rotterdam Den Haag daarmee aan de landelijke afspraken.
Op weg naar 100 procent emissievrije bussen
Bij de inbesteding werden aan de HTM en de RET drie voorwaarden gesteld: beide vervoerders moeten een gelijkblijvend vervoeraanbod bieden tegen een marktconforme prijs, ze moeten innoveren om de klanttevredenheid te verhogen en er moeten vooral schone bussen komen. Voor dat laatste moeten zij een plan indienen waarmee zij laten zien hoe ze op zeer korte termijn de transitie naar 100 procent zero-emissie bussen mogelijk maken.
Zelfopladende elektrische bussen
De invoering van schone bussen draagt bij aan het terugdringen van de CO2- uitstoot en zorgt voor een leefbare omgeving. Daarmee voldoet de regio aan de afspraken uit het landelijk bestuursakkoord zero-emissie regionaal busvervoer Daarin staat dat alle bussen in 2030 volledig uitstootvrij zijn. De HTM komt in 2018 met een pilot van acht elektrische bussen die zichzelf binnen een paar minuten kunnen opladen aan de bovenleiding van de HTM-trams.In fases naar emissievrij
De transitie naar honderd procent zero-emissie verloopt in drie stappen: zeventien bussen in 2021, 45 bussen in 2024 en 53 in 2025. De RET schaft bij de start van de concessie 110 hybride bussen aan. Bij het Rotterdamse bedrijf verloopt de transitie naar volledig emissievrij in vier stappen: 55 bussen in 2020, vijftig in 2022, drie jaar later nog eens vijftig en de laatste 110 emissievrije bussen uiterlijk in 2030. Vervoerder EBS in Voorne-Putten gaat bussen inzetten die op groengas rijden. Dat vermindert de uitstoot van CO2 met 66 procent. Een mooie stap op weg naar zero-emissie.
4. Pilot waterstofbus
Waterstofbus draagt bij aan schonere lucht
In september 2017 is de RET gestart met een tweejarige ‘pilot waterstofbus’. De Metropoolregio Rotterdam Den Haag is een van de subsidieverleners voor deze pilot, waarbij twee waterstofbussen op buslijn 70 in Rotterdam gaan rijden. De pilot past in het streven van de Metropoolregio om over te stappen van fossiele brandstoffen naar schone energie.
Waterstofbussen rijden altijd elektrisch. Een brandstofcel en de batterijen leveren stroom aan de elektromotoren die de wielen en andere componenten aandrijven. De energie die bij het remmen vrijkomt, wordt bovendien teruggeleverd aan de batterijen om te worden hergebruikt voor de aandrijving. Daarmee gaan deze bussen heel efficiënt om met de beschikbare energie.
De aanschaf van de waterstofbussen is een vervolg op eerdere experimenten met elektrische bussen
Kennis en ervaring delen
De aanschaf van de twee waterstofbussen is een vervolg op eerdere experimenten met hybride- en elektrische bussen. De bussen kosten€ 850.000 per stuk en worden door verschillende partijen gesubsidieerd. De ervaring en kennis die de RET opdoet met dit nieuwe tweetal gebruikt de MRDH bij toekomstige concessieverleningen. Het is de bedoeling dat er in 2030 uitsluitend nog schone bussen rondrijden.
5. Convenant verduurzaming assets
Van zonnepanelen tot donkergroene stroom
RET, HTM en de Metropoolregio Rotterdam Den Haag investeren samen in duurzame energie door zonnepanelen te plaatsen op daken van remises, de kantoren van de RET en HTM en de stations van de metro en RandstadRail. Eind 2019 is dit project afgerond.
Zonnepanelen op een metrostation leveren net zoveel energie op als het energieverbruik van vijftig huishoudens per jaar
Op metrostation Slinge in Rotterdam zijn al 544 zonnepanelen op het dak geplaatst, een eerste stap in een gezamenlijk initiatief van de Metropoolregio Rotterdam Den Haag, de RET en HTM om het openbaar vervoer verder te verduurzamen. De 23 gemeenten in de metropoolregio willen de CO2-uitstoot door verkeer met 30 procent terugdringen in 2025. Naast het gebruik van zero-emissiebussen in de stad draagt ook het gebruik van zonne-energie bij aan een schonere lucht. Ook gaan de partijen onderzoek doen naar het terugwinnen van remenergie bij tram en metro, stappen de vervoerders over op donkergroene stroom en komt er een studie naar de mogelijkheden van energiereductie bij tram en metro.
# Vernieuwen stad en omgeving
Impuls voor groen en oude woonwijken
Een regio waar het goed wonen, leven en werken is
Mensen kiezen niet alleen voor een baan of een huis, ook voor een prettige omgeving om te wonen en te werken. Sporten, winkelen, wandelen; het telt allemaal mee. Het landschap en de woonomgeving worden steeds meer een vestigingsfactor voor (internationale) bedrijven. Daarom zetten de 23 gemeenten in op een regio met aantrekkelijke binnensteden met schone lucht, veel groen en ruimte voor sport, recreatie en cultuur. Vier voorbeelden van vernieuwen in stad en omgeving.
1. Kwaliteitsprogramma Nieuw Waterland
Groene impuls voor recreatiegebied
De bereikbaarheid van de Rotterdamse regio en het Westland is van zeer groot belang voor de economie. Om de bereikbaarheid, de leefbaarheid en de economische activiteiten ook in de toekomst te kunnen garanderen is de Blankenburgverbinding nodig, een nieuwe weg tussen de A20 en de A15 ten westen van Vlaardingen.
De overheden in de regio stelden onder regie van de Metropoolregio Rotterdam Den Haag een Kwaliteitsprogramma Nieuw Waterland op. Een extra pakket aan maatregelen bovenop de maatregelen die wettelijk verplicht zijn bij de aanleg van de Blankenburgverbinding. Het programma gaat over natuur, groen, water, recreatie en geluid. In januari 2017 startten de gemeenten, provincie, recreatieschap en waterschap de uitvoering van Nieuw Waterland. De aanleg van de rijksweg zelf staat gepland voor 2018.
‘De ingreep maakt het gebied aantrekkelijker voor onder andere fietsers en wandelaars’
Gebied herinrichten
Met het Kwaliteitsprogramma krijgt Nieuw Waterland, het gebied rond de nieuwe Blankenburgverbinding, een metamorfose. Het Oeverbos, de Rietputten, de Krabbeplas en de groene gordel naast Rozenburg worden opnieuw ingericht. Dat maakt het gebied aantrekkelijker voor fietsers en wandelaars. Bovendien levert de ingreep ook schoner zwemwater op, varen de vissen er wel bij en zijn er nieuwe mogelijkheden voor evenementen en horeca. Tot 2024 werken diverse organisaties samen aan deze herinrichting van Nieuw Waterland. Meer info op https://nieuw-waterland.nl
2. Stap uit je Stad
Zoveel te doen in de groene achtertuin
In het weekend van 17 en 18 juni vond op initiatief van Maassluis het Stap uit je Stad-weekend plaats. Met Stap uit je Stad ervaren de stedelingen hoeveel leuks er te doen is in hun eigen achtertuin, van Voorne-Putten en de Krimpenerwaard tot Maassluis en Midden-Delfland. Voor het weekend ontwikkelden ondernemers uit de regio vernieuwende recreatieve arrangementen. Het resulteerde in nieuwe verdienmodellen voor de ondernemers in het landelijk gebied.
Van gratis tot zeer betaalbaar. Speciaal voor dit weekend werden veertig uitstapjes samengesteld, van actief tot recreatief en cultureel. Denk aan fietsen, kanoën, suppen, klimmen, raften, boogschieten en speuren. En ook aan tochtjes met de fluisterboot of de waterbus. Eenmaal in die ‘achtertuin’ genieten stedelingen van lokale lekkernijen.
Inwoners wijzen op de natuurlijke en culturele pareltjes in hun achtertuin
Vrijetijdseconomie boost geven
“Wereldwijd wordt er meer geld verdiend met toerisme dan in de auto-industrie”, zegt Edo Haan, initiatiefnemer en burgemeester van Maassluis. “Reden om de vrijetijdseconomie in onze regio een boost te geven.” Voor Pauline Krikke, burgemeester van Den Haag, is het groengebied rond de Hofstad belangrijk. “Het zijn de groene longen van de stad, zelfs voor een groene stad als Den Haag. Stap uit je Stad is een prima initiatief om Hagenaars te wijzen op de natuurlijke en culturele pareltjes in hun achtertuin.” Het initiatief gaf vrijetijdsondernemers die in de buitengebieden actief zijn een steuntje in de rug.
3. Woonomgeving verbeteren
Nieuwe toekomst voor oudere woonwijken
Oudere wijken omvormen tot duurzame, gezonde, levensloopbestendige en betaalbare woon- en leefgebieden. Dat is het doel van het project Next Generation Woonwijken. Tien wijken in Rotterdam, Den Haag, Nissewaard, Westvoorne, Maassluis, Vlaardingen en Zoetermeer gaan hiermee aan de slag. Ook andere gemeenten toonden al interesse.
Next Generation Woonwijken: duurzame woon- en leefomgevingen waar het goed en gezond wonen is
Oudere wijken een nieuwe toekomst geven. Duurzaam en betaalbaar. Dat is waar Next Generation Woonwijken voor staat. Wijken waar het goed en gezond wonen is. Daarmee werken de 23 gemeenten ook aan de afspraken uit het klimaatakkoord van Parijs. Bovendien levert het omvormen van die wijken ook werkgelegenheid op. En daar kunnen ook de mensen uit die wijken van profiteren.
Als verbinder optreden
In dit project treedt de Metropoolregio Rotterdam Den Haag op als verbinder met externe partijen (regionaal, bovenregionaal en Rijk). De MRDH ondersteunt daarnaast de gemeenten bij het maken van projectplannen, deelt kennis op uitvoeringsniveau en vraagt de markt in te spelen op de wensen van de bewoners. Ook zorgt de MRDH voor de verbinding met de Roadmap Next Economy.
4. Maak een Punt van Nul Verkeersslachtoffers
Meer aandacht voor verkeersveiligheid in de regio
Alle verkeerswethouders in de metropoolregio maken zich sterk voor verkeersveiligheid. Verschillende initiatieven dragen bij aan het verminderen van verkeersslachtoffers. Zo kunnen basisscholen in de metropoolregio een verkeersleerkracht inzetten om de leerlingen en ouders te helpen een veilige en aantrekkelijke schoolomgeving te realiseren.
Elk jaar telt Zuid-Holland meer dan drieduizend verkeersslachtoffers onder fietsers. In vrijwel alle gevallen speelt gedrag een rol bij de ongelukken. Fietsers rijden te hard, hebben geen licht of letten nauwelijks op hun omgeving omdat ze druk zijn met appen. Daarom startte medio september 2017 een campagne om het aantal slachtoffers door ongelukken terug te brengen. De initiatiefnemers roepen iedereen - organisaties, bedrijven, verenigingen en individuele weggebruikers - op om bij te dragen aan de aanpak van onveilig gedrag.
In vrijwel alle gevallen speelt gedrag een rol bij de ongelukken met fietsers
Campagne van start met themaweek
Tijdens de eerste Themaweek ‘Maak een Punt van Nul Verkeersslachtoffers’ vonden allerlei events rond verkeersveiligheid plaats. Denk aan praktijklessen voor scholieren en jonge autorijders, verkeersveiligheidslabels die werden uitgereikt aan scholen, cursussen voor scootmobielrijders en trams en bedrijfsauto’s die met het campagnebeeldmerk rondreden. De week vormde meteen de aftrap van de gelijknamige campagne van het Regionaal Ondersteuningsbureau Verkeersveiligheid Zuid-Holland (ROV-ZH), de negen verkeersveiligheidsambassadeurs en de regionale samenwerkingsverbanden van gemeenten en partners in Zuid-Holland.Samen actief rond verkeersveiligheid
Verkeersveiligheid in Zuid-Holland is de verantwoordelijkheid van twee regievoerders: de Metropoolregio Rotterdam Den Haag en de provincie Zuid-Holland. Daarnaast zijn ook politie, openbaar ministerie, de regionaal samenwerkende gemeenten en waterschappen, en maatschappelijke organisaties als Veilig Verkeer Nederland, de Fietsersbond, Responsible Young Drivers en TeamAlert op dit vlak actief.
Samenwerken maakt sterker
De samenwerking van 23 gemeenten maakt de metropoolregio Rotterdam Den Haag een gebied waar het goed werken, wonen en recreëren is. Waar (internationale) bedrijven zich vestigen en waar bezoekers zich welkom voelen.
23 samenwerkende gemeenten
Deze gemeenten werken samen: Albrandswaard, Barendrecht, Brielle, Capelle aan den IJssel, Delft, Den Haag, Hellevoetsluis, Krimpen aan den IJssel, Lansingerland, Leidschendam-Voorburg, Maassluis, Midden-Delfland, Nissewaard, Pijnacker-Nootdorp, Ridderkerk, Rijswijk, Rotterdam, Schiedam, Vlaardingen, Wassenaar, Westland, Westvoorne en Zoetermeer.Belangrijke partners
De MRDH verbindt kennis en capaciteit van de 23 gemeenten en andere partners. Belangrijke partners zijn onder meer BEREIK!, Bereikbaar Haaglanden, De Verkeersonderneming, DOVA, InnovationQuarter en provincie Zuid-Holland. Er wordt ook intensief samengewerkt met het bedrijfsleven zoals met VNO-NCW en YES!Delft, het onderwijs zoals TU Delft, Universiteit Leiden (Campus Den Haag) en de Erasmus Universiteit, en kennisinstellingen zoals TNO.
De MRDH verbindt kennis en capaciteit van de 23 gemeenten en andere partners
Colofon
Uitgave van: Metropoolregio Rotterdam Den Haag (MRDH) Postbus 21012 3001 AA Rotterdam Bezoekadres: Westersingel 12 3014 GN Rotterdam E-mail: informatie@mrdh.nl Website: mrdh.nl Realisatie:
Metropoolregio Rotterdam Den Haag, Bureau Strategie & Bestuur Onlineblad.nl - Ruud Slagmolen, Len Blonk Juni 2018