Woord vooraf

Samen werken aan
krachtige regio

Vanuit de historie is het vermogen tot het snel aanpassen aan veranderende omstandigheden steeds de kracht van onze regio geweest. Elke keer als de internationale situatie, de economie of de natuur er om vroeg, werd op inventieve en creatieve wijze gereageerd. De Metropoolregio Rotterdam Den Haag (MRDH) is daarvan het levende voorbeeld. Ook nu weer worden door alle partijen de handen ineen geslagen om met urgentie suboptimale economische prestaties van onze regio aan te pakken.

Strategische trajecten

In 2015 is een start gemaakt met een aantal belangrijke strategische trajecten, zoals het OESO-onderzoek, de Regionale Investeringsstrategie, de Roadmap Next Economy en de Uitvoeringsagenda Bereikbaarheid. De unieke vorm van samenwerking binnen de Metropoolregio Rotterdam Den Haag heeft verder invulling gekregen via de afspraken over ‘Van, Voor en door de 23 gemeenten’. Met de provincie Zuid-Holland zijn bestuurlijke afspraken gemaakt over acht samenwerkingsprojecten, waarbij inmiddels de stap naar een samenwerkingsconvenant wordt gezet.

Stroomversnelling

De uitkomsten van het OESO-rapport hebben de samenwerking in de Metropoolregio Rotterdam Den Haag tegelijkertijd in een stroomversnelling gebracht. Samen gaan we de uitdaging aan voor het terugdringen van de hoge werkloosheid, het verbeteren van de bereikbaarheid en het werken aan schone lucht en een aantrekkelijke woon- en leefomgeving.
Samen de hoge werkloosheid terugdringen en de bereikbaarheid verbeteren

Investeringsprogramma

Een van de meest urgente stappen is het opstellen van het Regionaal Investeringsprogramma. Het OESO-rapport heeft de noodzaak hiertoe onderstreept. Dit investeringsprogramma gaat een samenhangend en realiseerbaar investeringspakket omvatten dat economisch het verschil gaat maken. Ook verkennen we hiermee de weg naar nieuwe financieringsstromen. Het vormt het antwoord op de werkgelegenheidsopgave (met name voor de onderkant van de arbeidsmarkt), het verbeteren van de bereikbaarheid en het verbeteren van de luchtkwaliteit/duurzaamheid. In het Regionaal Investeringsprogramma worden alle relevante strategische trajecten geïncorporeerd: OESO-rapport, Roadmap Next Economy en de Uitvoeringsagenda Bereikbaarheid.
Met elkaar ook werken aan schone lucht en een aantrekkelijke woon- en leefomgeving

Werk, werk, werk

De uitkomsten van het OESO-onderzoek laten zien dat onze regio 4 procent groei laat liggen en daarmee inherente werkgelegenheid. Het gaat om werk, werk, werk. De Metropoolregio Rotterdam Den Haag zet daarom onder andere in op economische vernieuwing. Hoe gaat de regio inspelen op trends als klimaatverandering, grondstoffenschaarste, robotisering, reshoring en zelfsturende voertuigen? Daarom zijn we gestart met het maken van een Roadmap Next Economy. Mede-overheden, bedrijfsleven en kennisinstellingen denken hierin mee. Door de oprichting van fieldlabs te stimuleren, krijgt de regio de status van een ‘real life testing ground’
In 2015 startten we met enkele belangrijke strategische trajecten, zoals de Roadmap Next Economy

Stevige ambitie

De Uitvoeringsagenda Bereikbaarheid 2016-2025 zet een stevige ambitie neer om de agglomeratiekracht van de metropoolregio te versterken. Om de (internationale) bereikbaarheid te verbeteren, werken we samen met het Rijk en de Provincie aan de aanleg van nieuwe wegen. Daarnaast werkt de Metropoolregio Rotterdam Den Haag samen met de vervoerders aan een hoogwaardig openbaar vervoersnetwerk, waarin de productformule R-net leidend is.

Aantrekkelijke regio

De Metropoolregio Rotterdam Den Haag wil een aantrekkelijke regio zijn om te wonen en te werken. Ook voor mensen uit het buitenland. De attractiviteit van het groene landschap in de nabije omgeving van de stad, speelt hierin een essentiële rol.

In 2016 gaan we kortom onverminderd door op de ingeslagen weg en werken we toe naar concrete resultaten voor onze regio, waar in 2015 de basis voor is gelegd.

Voorzitter Ahmed AboutalebVice-voorzitter Jozias van Aartsen



Strategische pijlers

Vier kernopgaven moeten regio krachtig en aantrekkelijk maken

Het benutten van kansen en het keren van bedreigingen verlangt doelgericht structuurbeleid. Met vier strategische pijlers wil de Metropoolregio Rotterdam Den Haag inspelen op de nieuwe economie en daarmee onder meer de economische slagkracht in en de aantrekkingskracht van de regio versterken.

Mondiale ontwikkelingen als schaarste aan grondstoffen, verandering van het klimaat, digitalisering en verdergaande automatisering bepalen steeds sterker onze samenleving en economie. Het gaat ook steeds sneller. Had pas vijftig jaar na de uitvinding van de telefoon de helft van de Amerikaanse huishoudens een telefoon thuis, nu is dat anders. Twee jaar na de introductie van de iPhone waren er al 150.000 apps ontwikkeld, en drie jaar later was dit aantal al gegroeid naar 1,2 miljoen.

Ontwrichting en kansen

De snelheid van de veranderende economie vereist serieuze aandacht. Robots nemen steeds vaker productiewerk over, met 3D-printers kunnen we zelf producten maken en vervoer gaat straks automatisch. We krijgen te maken met zelfrijdende auto’s, met autonome drones en met zelfvarende schepen, om maar iets te noemen. Technologische ontwikkelingen als deze leiden tot een nieuwe economie. De Metropoolregio Rotterdam Den Haag heeft haar strategie daarom in vier kernopgaven onderverdeeld: economische vernieuwing, toonaangevende duurzaamheid, verbeteren van bereikbaarheid en het aantrekkelijker maken van de regio.



1. Economische vernieuwing

Werken aan een krachtige en aantrekkelijke regio

Met meer dan twee miljoen inwoners en een bijdrage van circa 20 procent aan het Bruto Nationaal Product is de Metropoolregio Rotterdam Den Haag een belangrijke economische kern van ons land. Maar om de werkgelegenheid en aantrekkingskracht van onze regio te behouden én te verbeteren, is economische en technologische vernieuwing noodzakelijk.

Voor economische vernieuwing moeten we de benodigde innovaties in een hogere versnelling zetten. Dat vereist talent en ondernemerschap, zowel uit eigen land als daarbuiten. Maar de nieuwe economie vraagt ook om een ander innovatie- en vestigingsklimaat. Een klimaat waarbij bedrijven en instellingen op een creatieve en open wijze met elkaar samenwerken.
‘Ook campussen en innovation districts zijn kraamkamers voor de nieuwe economie’

Fieldlabs en andere kraamkamers

Bij economische innovatie horen ook nieuwe typen locaties. Denk aan fieldlabs waar nieuwe technologieën, methodes en producten worden ontwikkeld, getest, gedemonstreerd en gevalideerd. Ook campussen en innovation districts zijn kraamkamers voor de nieuwe economie. De regio kent twee internationaal toonaangevende campussen: het Leiden Bioscience Park en de campus van de TU Delft.

Samen regio versterken

Aan de hand van de Roadmap Next Economy (RNE) bouwen gemeenten, bedrijven, kennisinstellingen, maatschappelijke organisaties en ook zzp-ers samen aan innovatie en groei van de economie, de werkgelegenheid én de internationale concurrentiekracht in de regio.



2. Toonaangevende duurzaamheid

Volop kansen om circulaire economie aan te jagen

Structurele economische en maatschappelijke veranderingen leiden tot een next economy die zich ook kenmerkt door circulariteit: we gaan slimmer om met grondstoffen, energie en hergebruik van materialen. En dat biedt weer mogelijkheden tot enorme groei van productiviteit.

In de ambitie om de regio economisch aantrekkelijker te maken zet de Metropoolregio Rotterdam Den Haag mondiale vraagstukken en oplossingen rond duurzaamheid centraal. Met de Mainport Rotterdam, de slimme logistieke oplossingen bij TNO en die van TU Delft is dit dé regio om de circulaire economie aan te jagen. Er zijn immers volop mogelijkheden voor het hergebruik van grondstoffen en het duurzaam benutten van natuurlijke hulpbronnen. Ook biedt het opwekken van duurzame energie binnen de regio enorme kansen. Denk aan geothermie (aardwarmte) en wind- en zonne-energie.
‘Investeringen in duurzaamheid zijn goed voor de werkgelegenheid’

Micro en macro

Het gaat bij toonaangevende duurzaamheid om zowel kleinschalige projecten, zoals het beter isoleren van een woningcomplex, als om grootschalige investeringen in de energie-infrastructuur. Maar of het nu op micro- of macroniveau gebeurt, investeringen als deze hebben altijd een positief effect op de werkgelegenheid.



3. Bereikbaarheid verbeteren

Investeren in connectiviteit cruciaal

Voor een gezonde, nieuwe economie is het belangrijk dat het economisch hart blijft kloppen. Het betekent dat we de aderen en slagaders, de belangrijke infrastructuur, moeten openhouden. Ervoor zorgen dat bewoners, bezoekers en zakelijk verkeer zich snel en efficiënt kunnen verplaatsen. Dat vergt investering in connectiviteit. Maar ook verbetering van de infrastructuur voor dataverkeer.

Goede verbindingen binnen en met de regio, ook internationaal, zijn van groot belang. Eigenlijk is het basisvoorwaarde nummer één voor een goedlopende economie. Daarbij betreft het verbindingen voor mensen, goederen en data. De arbeidsmarkt, de woningmarkt, de vastgoedmarkt en markten voor producten en diensten functioneren beter bij goede bereikbaarheid. Clusters kunnen hun onderlinge samenwerking verstevigen. Voorzieningen kunnen rekenen op meer draagvlak. Daarom investeren wij in connectiviteit.
‘Goede verbindingen zijn de basisvoorwaarde voor een goedlopende economie’


4. Aantrekkingskracht regio versterken

Investeren in stedelijke en landschappelijke kwaliteit

Economische vernieuwing en duurzaam verdienvermogen steunen op menselijk talent en ondernemerschap. Maar vandaag de dag kiezen talenten niet alleen een werkplek, ook een klimaat waar het goed leven en wonen is. Daarom zetten wij in op een regio met schone lucht, nauwelijks milieuoverlast, veel groen en ruimte voor recreatie en actieve mobiliteit.

De centra van Den Haag en Rotterdam transformeren van traditionele kantorenmilieus naar gemengde hoog stedelijke milieus. Een aantrekkelijke vestigingsplaats voor zowel grote organisaties als start-ups, werelden die elkaar versterken. Een gebied waar wonen, werken en recreëren samenkomen.
Een pluspunt van onze regio is dat we naast dichtbevolkte, sterk verstedelijkte gebieden ook ‘groene longen’ hebben en in de delta liggen. We hebben een attractieve kust en rivieren, waarmee we ons onderscheiden. Het landelijk gebied is een belangrijke factor voor het vestigingsklimaat van bedrijven en een essentieel onderdeel van de kwaliteit van de leefomgeving voor inwoners, werknemers, recreanten en toeristen.
‘Met een attractieve kust, rustgevende rivieren en veel groen onderscheidt de metropoolregio zich uitstekend’




Bereikbaarheid in regio verbeteren
Opmerkelijke mijlpalen

Van spitsmijden tot
nieuwe tram

Een verbeterde bereikbaarheid dient de economische groei van de regio, levert een bijdrage aan duurzaamheid en draagt ook nog eens bij aan de fitheid en gezondheid van werknemers. Doelen als deze kun je enkel bereiken door intensieve samenwerking tussen overheid en bedrijfsleven. In 2015 werd een groot aantal successen geboekt om de bereikbaarheid in de regio een positieve impuls te geven. Vijf voorbeelden van behaalde mijlpalen.

Verbeterde bereikbaarheid

Hogere klanttevredenheid en meer reizigers OV

Een van de eisen die de Vervoersautoriteit van de Metropoolregio Rotterdam Den Haag aan de HTM en RET stelt is dat zij voor tram en metro een klantwaardering scoren van minimaal een 7,5. Daarmee krijgen reizigers een belangrijke stem in de prestaties van de OV-bedrijven. De MRDH betrekt ook de consumentenorganisaties bij de mate van serviceverlening door de OV-bedrijven (reizigershandvest). Verder mogen zij advies geven over de reisinformatie.

Bonus/malus

Verder stelt de MRDH eisen aan de betrouwbaarheid en de punctualiteit van tram en metro. Daaraan is ook een bonus-/malussysteem gekoppeld. De klantwaardering is op diverse terreinen al hoog, maar op deze manier wil de Metropoolregio Rotterdam Den Haag blijven sturen op een hoge klantwaardering. Dit staat in de ontwerp-Programma’s van Eisen voor de nieuwe railconcessies 2016 - 2026.

Hoge klantwaarderingen

De metropoolregio behaalde met de Rotterdamse tram al de hoogste score in de landelijke klantenbarometer: een 7,8. De stadsbus in Den Haag scoort een 7,7. En als opdrachtgever voor het openbaar vervoer in de regio doet de Metropoolregio Rotterdam Den Haag het goed. Met een 7,6 staan we op een derde plaats onder Zuid-Holland (7,6) en Noord-Holland (7,7). De landelijke waardering is een 7,5.

Gebruik OV gestegen

Het gebruik van het openbaar vervoer (bus, tram en metro) in de metropoolregio steeg in 2015 met 3,3 procent. In het verslagjaar stapten bijna 80 miljoen reizigers in de tram en Randstadrail van HTM. Ondanks veel werkzaamheden aan het spoor in 2015 is dit een stijging van 1,9 procent ten opzichte van 2014. Het gebruik van de metro, waaronder de populaire metrolijn E/RandstadRail van Rotterdam naar Den Haag, groeide met 3,2 procent. In totaal werd er ongeveer 85 miljoen keer ingestapt in een van de metrolijnen van RET.

Openbaar vervoer

Nieuwe metro, tram en vervoersknooppunt

De Hoekse Lijn, tussen Schiedam en Hoek van Holland, krijgt een grondige facelift. De nieuwe verbinding wordt een hoogwaardige metrolijn, waarbij de zeven bestaande stations volledig worden vernieuwd volgens de eisen van nu en straks. Er komen ook twee stations bij: Maassluis Steendijkpolder en Hoek van Holland Strand. Voor de ombouw van de 25 km lange lijn staken de wethouders van Rotterdam, Schiedam, Vlaardingen en Maassluis al de eerste schop in de grond.

Economische impuls door Hoekse Lijn

De komst van de nieuwe lijn betekent een betere bereikbaarheid van de aangrenzende gemeenten; de nieuwe metrolijn biedt een goed alternatief voor de auto. Ook levert de aanleg een economische impuls voor de regio op. Die kan zich ontwikkelingen op het gebied van wonen, werken en recreëren.

Nieuwe tram R-net

Ook in de Haagse regio nieuws rond openbaar vervoer. In november konden reizigers voor het eerst mee met de nieuwe tram van HTM, bekend onder de naam R-net. Sinds 2005 werken HTM, Metropoolregio Rotterdam Den Haag en de gemeente Den Haag nauw samen aan dit omvangrijke project. Uiteindelijk viel de keuze op een gelijkvloerse, comfortabele en duurzame tram. In de nieuwe stadstram gaat HTM reizigers via de schermen informeren over de route en de tijden van aankomst. Sinds begin 2016 verstrekt HTM via deze schermen ook informatie over de vertrektijden van treinen vanaf NS-stations, inclusief perronnummer. De komst van de nieuwe, ruimere tram betekende ook een forse aanpassing van de tramrails en de haltes in Den Haag.

Bleizo: beste bereikbare Business Park

Ook in ontwikkeling is knooppunt Bleizo, langs de A12 en de spoorlijn tussen Den Haag en Utrecht. De vervoersknoop moet het best bereikbare Business Park van de Randstad worden. In het gebied, dat grotendeels nog ontwikkeld moet worden, is er volop kans en ruimte om te pionieren. Het omliggende gebied en de aangrenzende bedrijventerreinen profiteren van de optimale bereikbaarheid en krijgen daardoor een grote, economische impuls.

Goede OV-verbinding

Over de A12 komt een combibrug met daarop de halte van de verlengde RandstadRail. Daarnaast fiets- en voetpaden en veel groen. Daaronder komt het nieuwe NS-station. Aan beide kanten van de A12 komen overdekte haltes van lokale en regionale bussen. Met de zevenhonderd gratis parkeerplekken en de goede verbindingen met regionale fietsroutes en buslijnen, biedt het station straks een uitstekende overstapmogelijkheid.

Beter Benutten

Snelbinder, spitsmijdingen en slimme data

Het landelijke programma Beter Benutten heeft als doel het aantal vertragingen op de wegen te verminderen. Binnen de metropoolregio wordt een groot deel van dit programma uitgevoerd door Bereikbaar Haaglanden en De Verkeersonderneming. Beter Benutten verleidt automobilisten om de files te mijden, maar werkt ook op andere manieren aan het verminderen van die files. Onder meer door de infrastructuur te verbeteren, vervoersalternatieven voor de auto aan te bieden en logistieke efficiency van goederenstromen te realiseren.

Ambassadeurs en makelaar

Om de beoogde doelen te realiseren trekken ambassadeursduo’s - een bestuurder en een werkgever - zij aan zij met elkaar op. Vinden regelmatig bijeenkomsten plaats om kennis en ervaringen te delen, en vormt de mobiliteitsmakelaar een belangrijke schakel tussen bedrijfsleven en overheidspartijen.

Veilige fietsverbinding

In 2015 zijn veel projecten uit het programma Beter Benutten afgerond. Fietsenstallingen zijn gerealiseerd, het OV is straks klaar voor de toekomst, werkgevers namen (en nemen nog steeds) belangrijke initiatieven om het autogebruik van werknemers te reduceren en er zijn diverse sterfietsroutes en -wegen aangepast of aangelegd. Bijvoorbeeld de Snelbinder in het Westland, waarbij drie grote verkeerspleinen werden aangelegd voor verbeterde bereikbaarheid. Daarmee ontstond ook een nieuwe veilige fietsverbinding in alle richtingen.



Anders denken over spits

Een andere belangrijke mijlpaal op dit gebied is de 32.000 gerealiseerde spitsmijdingen. Dagelijks mijden 14.167 motorvoertuigen de spits in de Rotterdamse regio. Zij rijden op andere tijden of met een ander vervoermiddel. Het bewijst dat deze automobilisten anders gaan denken over ‘met de auto in de file staan’. Al die andersdenkenden vinden elke dag een alternatief om te reizen, en die vonden zij ook op de Marktplaats voor Mobiliteit. Tijdens de landelijke resultatendag van Beter Benutten op 25 juni beloonde het publiek de Marktplaats voor Mobiliteit met de publieksprijs.

Data inzamelen en slim delen

Het Ministerie van Infrastructuur en Milieu en twaalf regio’s, waaronder de Metropoolregio Rotterdam Den Haag, trekken tot en met 2017 ruim
€ 70 miljoen (€ 20 miljoen voor onze regio) uit voor intelligente transportsystemen (ITS). Die maken het mogelijk gegevens rond verkeer en mobiliteit in te winnen en die real time met de weggebruikers te delen. Het betreft onder meer informatie over wegwerkzaamheden, evenementen, brugopeningen, incidenten en parkeren. Marktpartijen gebruiken deze data in reisadviezen op verschillende sites en in diverse apps. Op deze manier kan iedere reiziger voorbereid op weg. Vervoerders en verladers worden geprikkeld om met deze data slimme diensten te maken, om ook op die manier spits en files te mijden.

Wegen & infrastructuur

Van weefvak en tunnel tot natuurimpuls en nieuwe rijksweg

In het verslagjaar bezegelde minister Schultz van Haegen (Infrastructuur en Milieu) met bestuurders in de regio Rotterdam de plannen voor de aanleg van de Blankenburgverbinding tussen de A20 en de A15. Met de tunnel onder de Nieuwe Waterweg verbetert de doorstroming van het verkeer in de regio, alsmede het transport van en naar de Rotterdamse haven en het Westland.

Kwaliteit gebied verhogen

Tegelijkertijd met de aanleg van de nieuwe verbinding krijgt ook de inrichting van het gehele gebied een kwaliteitsimpuls. De maatregelen richten zich op natuur, water, recreatie en geluid. Rond Rozenburg wordt bijvoorbeeld een landschapspark ingericht, waar ruimte is voor wandelaars en sportvoorzieningen.

Nieuwe rijksweg op de planning

Bijna dagelijks staan automobilisten in de file op de A13 bij Overschie, en op de A20 tussen het Kleinpolderplein en het Terbregseplein. Het gevolg? Weggebruikers gaan deze files omzeilen, waardoor ook de lokale wegen dichtslibben. Om dat knelpunt aan te pakken wordt rijksweg A16 Rotterdam aangelegd. Deze nieuwe autoweg moet tot een vlottere doorstroming op de A13 en A20 leiden, Rotterdam en de noordelijke regio beter bereikbaar maken, de lokale wegen ontlasten en de leefbaarheid in het gebied verbeteren. Eind oktober ondertekenden de regionale partijen - gemeente Lansingerland, gemeente Rotterdam, provincie Zuid-Holland en de Metropoolregio Rotterdam Den Haag - hiervoor de bestuurlijke overeenkomsten.

Weefvak: lekker doorrijden

In mei werd in het Haagse Kyocerastadion het aangepaste weefvak op de A4, tussen knooppunt Ypenburg en het Prins Clausplein, officieel opgeleverd. De nieuwe inrichting van dit wegvak is gerealiseerd naar een idee van Henk Sijsling, een betrokken inwoner van Den Haag. De nieuwe inrichting scheidt de elkaar kruisende verkeersstromen waardoor de doorstroming en de verkeersveiligheid aanzienlijk is verbeterd.

Fietsgebruik stimuleren

Van speciale fietsstraat tot fietsend naar het werk

De Hoekweg in Voorburg is een belangrijk onderdeel van de doorgaande regionale fietsroute tussen Rotterdam en Den Haag. Om dit deel van de route voor fietsers comfortabel, veilig en aantrekkelijk te maken vormde de gemeente Leidschendam-Voorburg de Hoekweg om tot fietsstraat. Sinds september 2015 zijn fietsers er hoofdgebruiker, auto’s zijn te gast. De fietsroute moet een goed alternatief bieden, zodat mensen de auto laten staan en per fiets gaan reizen. Bij het ontwerpen van de nieuwe Hoekweg maakte de gemeente dankbaar gebruik van ideeën en suggesties van bewoners.

Vrijliggend fietspad in Westvoorne

Ook in Westvoorne klingelt de fietsbel van enthousiasme. Eind september 2015 werd hier het nieuwe, vrijliggende fietspad langs de Westvoorneweg (N496) in gebruik genomen. Fietsers hoeven nu niet meer tussen auto- en vrachtverkeer te laveren.

Geld verdienen met fietsen

Dat fietsen steeds meer in trek komt, blijkt uit de jaarlijkse Fietsactie ‘Op de fiets werkt beter!’ van de Metropoolregio Rotterdam Den Haag. Deze actie is in het leven geroepen om meer mensen de fiets te laten nemen voor het woon-werkverkeer. In 2015 fietsten 1.631 deelnemers ruim 1,38 miljoen kilometer tussen hun woning en werkplek.
Om het fietsgebruik tijdens de actieperiode te stimuleren, doneerde de Metropoolregio Rotterdam Den Haag € 600 voor iedere 100.000 gefietste kilometer aan het goede doel. In de periode mei tot en met oktober leverde dit € 8.289,77 op. Het geld ging naar een ouderenproject van het Oranje Fonds en naar de Stichting Vrienden van Effatha.



Economische slagkracht
Investeringen voor sterkere economie

Van Greenport en technostarters tot Roadmap
en Agenda Kantoren

Klimaatverandering, schaarste aan grondstoffen, groei van steden, digitalisering en verdergaande automatisering zijn slechts enkele factoren die steeds sterker onze samenleving en economie bepalen. Daarnaast rukken nieuwe technologieën op. Robots nemen productiewerk over en vervoer gaat straks automatisch, om maar iets te noemen. Al die veranderingen leiden tot ontwrichting van bestaande economische sectoren. Maar ze bieden ook kansen. Daarom investeert de Metropoolregio Rotterdam Den Haag fors in economische vernieuwing. Een greep uit de investeringen.

Talent aantrekken en behouden

Regio helpt technostarters
op weg

In de gehele metropoolregio kunnen zogenaamde technostarters voortaan gebruikmaken van de expertise en activiteiten van het Metropolitan Startup Lab. Met een financiële bijdrage van ruim € 200.000 maakt de Metropoolregio Rotterdam Den Haag dit mogelijk. Daarmee gaat de succesvolle incubator (broedplaats) YES!Delft actief de regio in.

Waardevolle ondersteuning

YES!Delft, een gezamenlijk initiatief van TU Delft, TNO en de gemeente Delft, is kraamkamer voor start-ups in de hightech sector. Het centrum biedt deze technostarters praktische begeleiding, strategisch advies, educatie, een netwerk aan waardevolle contacten en een technische infrastructuur voor product- of procesontwikkeling.

Kansen voor nieuwe initiatieven

Eerder lag de focus van YES!Delft op die bedrijven die fysiek in de incubator actief zijn. Met de investering van de Metropoolregio Rotterdam Den Haag kunnen start-ups in de hele regio Rotterdam Den Haag van YES!Delft via het Metropolitan Startup Lab profiteren. Daarmee krijgen nieuwe initiatieven een duwtje in de rug. De financiële impuls versterkt de hightech sector in de hele regio. Het Metropolitan Startup Lab gaat verschillende programma’s aanbieden en op locatie organiseren om het starten van een bedrijf, op basis van een innovatief idee, verder te stimuleren en te begeleiden.

5 x innovatie in Food

Vernieuwing, samenwerking
en aanvullende opleidingen

Een toekomstbestendige GreenPort & Foodsector is belangrijk voor het economisch vestigingsklimaat in de metropoolregio. Door samenwerking en innovatie te bevorderen en voldoende aanbod van een goed opgeleide beroepsbevolking te creëren, dragen vijf projecten aan deze doelstelling bij. De Metropoolregio Rotterdam Den Haag ondersteunt en investeert € 1,25 miljoen.

1. Fieldlab Smartfood

De Nederlandse teler en zijn technologieleverancier moeten het roer omgooien. De thuismarkt wordt steeds minder rendabel, maar omdat megasteden groeien en de bevolking welvarender wordt, ontstaan ook kansen. De behoefte aan een betrouwbare aanvoer van voldoende, veilig, gezond en betaalbaar voedsel groeit sterk. De Nederlandse tuinbouw heeft alles in huis om hieraan te voldoen. Dat vereist echter ook innovatie. Digitalisering speelt steeds meer een doorslaggevende rol: voor automatisering van de productie, voor sturing van projecten vanuit Nederland en om snel en efficiënt te leren wat de beste uitgangsmaterialen en teeltomstandigheden zijn.

De Metropoolregio Rotterdam Den Haag investeert door met een injectie van ruim € 400.000 het startschot te geven voor het Fieldlab SmartFood. Kennispartners zijn TNO, TU Delft en WUR. Greenport HortiCampus Westland-Oostland legt de connectie naar het onderwijs die nodig is om het fieldlab compleet te maken.

2. Food Inspiration Academy

Opleiding voor de toekomst is noodzakelijk. De Food Inspiration Academy richt zich op versterking van de levensmiddelensector in deze regio en doet dat via opleiding, toegepast onderzoek en research & development. Voor dit initiatief bundelen veel partijen uit de triple helix hun krachten om de sector te versterken en jongeren op te leiden.

3. Greenport Horti Campus

Binnen de Greenport Horti Campus werken bedrijven en onderwijsinstellingen intensief samen bij het opzetten van enkele nieuwe opleidingen. Die leiden tot het type kennis en vaardigheden waar het bedrijfsleven in deze tijd en zeker in de nabije toekomst om vraagt. Dat ontbreekt nu nog in het aanbod.

4. IDC Internationaal

Het Innovatie en Demonstratie Centrum (IDC) Internationaal dient als fysieke locatie waar innovatieve concepten van drie internationale kasproductiesystemen gedemonstreerd, getest en doorontwikkeld worden. IDC zorgt voor een betere vertaalslag van de technologisch hoogstaande kennis vanuit Nederland naar landen waar de kastuinbouw zich snel ontwikkelt. Daardoor groeit de internationale omzet van de toeleverende (glastuinbouw) bedrijven die binnen de Zuid-Hollandse Greenports zijn gevestigd. De projectbijdrage van Metropoolregio Rotterdam Den Haag wordt aangewend voor de bouw van een nieuw type kas, de Chinese Solarkas.

5. IDC Greenportlogistiek

Er zijn veel ontwikkelingen in de greenportlogistiek op het gebied van virtuele oplossingen en slimme ketens. Het is voor de hele tuinbouwsector van belang dat de logistieke sector hierop inspeelt, van elkaar leert en met innovatie aan de slag gaat. Het IDC Greenportlogistiek draagt bij aan de kennisontwikkeling, innovatie en verbindingen met andere sectoren in de metropoolregio.

Blauwdruk voor economische vernieuwing

Roadmap Next Economy

De Metropoolregio Rotterdam Den Haag startte in 2015 met het ontwikkelen van een Roadmap Next Economy, een soort blauwdruk van strategie en noodzakelijke investeringsprojecten waarmee de regio gaat inspelen op wereldwijde economische en technologische ontwikkelingen. De Roadmap helpt de economie, de werkgelegenheid en de internationale concurrentiekracht van de regio te versterken.

Samen strategie bepalen

Met meer dan 2 miljoen inwoners en een bijdrage van circa 20 procent aan het Bruto Nationaal Product vormt de regio Rotterdam Den Haag een economische kernregio van Nederland. Econoom en internationaal politiek adviseur Jeremy Rifkin en zijn team helpen overheden, onderwijsinstellingen en het bedrijfsleven in de regio de strategie te bepalen en de Roadmap Next Economy op te stellen. De ontwikkeling van duurzame, betrouwbare en betaalbare energievoorziening is een van de belangrijke opgaven, evenals het inspelen op de digitalisering van de economie, van goederen en van dienstverlening.

Kansen benutten

De next economy, met innovaties in medische zorg, voedselvoorziening, energieproductie en maakindustrie, biedt kansen voor nieuwe bedrijvigheid en banen op alle niveaus. Met de Roadmap wil de metropoolregio die kansen optimaal benutten en de regio internationaal positioneren als toekomstbestendige en duurzame toplocatie.

Regiobranding ‘Rotterdam The Hague Area: a real life testing ground’

In 2015 ontwikkelden InnovationQuarter (IQ) en de Metropoolregio Rotterdam Den Haag gezamenlijk een storyline voor de branding van de regio. Het resultaat is een breed gedragen samenhangend verhaal over de economische kracht van de regio, bedoeld om deze een (inter)nationaal profiel te geven en om de marketing van individuele merken te versterken. De ‘regiobranding’ is door overheden, kennisinstellingen en bedrijfsleven, verenigd in de Economische Programmaraad Zuidvleugel (EPZ) omarmd. In 2016 volgt de verdere uitrol van de regiobranding. IQ zorgt met de marketingorganisaties voor de concrete uitwerking.

Agenda Kantoren

Werken aan goed aanbod kantoren en aantrekkelijk landschap

Voor de komende tien jaar heeft de Metropoolregio Rotterdam Den Haag de Agenda Kantoren 2015-2025 vastgesteld. Deze agenda helpt de 23 gemeenten om een gezonde kantorenmarkt te realiseren, waarbij vraag en aanbod met elkaar in balans zijn, niet alleen kwantitatief, ook kwalitatief.

Planvoorraad en leegstand terugdringen

Voor de nieuwe agenda zijn voor de 23 gemeenten diverse zaken in kaart gebracht. Zo is een overzicht gemaakt van het (over)aanbod aan kantoorruimte, de transformatieontwikkelingen en -plannen, een overzicht van wat er voor en na 2020 nog wordt gebouwd en de geschrapte plannen. Verder is een beschrijving per gebied gemaakt. Deze informatie is nodig, omdat de gemeenten de planvoorraad en de leegstand willen terugdringen. Op dit moment bedraagt het aanbod ongeveer 2,2 miljoen vierkante meter.

Veranderde wensen en eisen

Deze enorme hoeveelheid beschikbare kantoorruimte komt omdat er in het verleden te veel kantoorruimte is gebouwd. Daarnaast nam het gebruik fors af, onder meer door economische krimp en door Het Nieuwe Werken. Tegelijkertijd veranderden de gebruikers hun voorkeuren voor locaties. Zo zijn snelweglocaties veel minder populair als voorheen. En op gebouwniveau gaat het nu om grote verdiepingsvloeren en om duurzaamheid. Daardoor zijn in korte tijd ook vrij jonge kantoren functioneel verouderd geraakt, en daarmee uit de gratie van zowel kantoorgebruikers als beleggers.

Oog voor het landschap

Een sterke economische metropoolregio kan niet zonder een aantrekkelijk landschap. Het landelijk gebied is immers een belangrijke factor voor het vestigingsklimaat van bedrijven en een essentieel onderdeel van de leefomgevingskwaliteit voor inwoners, werknemers, recreanten en toeristen. Om het economisch vestigingsklimaat te versterken, stelde de Metropoolregio Rotterdam Den Haag samen met de landschapstafels een lange termijn perspectief op het landschap op. Ontwikkelingen op de lange termijn gaan onder meer over:

  • versterken van de landgoederenzone in Duin, Horst en Weide;
  • toevoegen van een Delflands Duin (kustuitbreiding);
  • creëren van een Central Park Midden-Delfland over de A13;
  • vergroten van de Rottemeren en het verbinden van de watersystemen van Schieland en Rijnland;
  • versterken van de polders uit de Renaissancetijd op het eiland van IJsselmonde en Voorne.


10 belangrijke partners van MRDH

Tien voor de Toekomst

[in alfabetische volgorde]

De Metropoolregio Rotterdam Den Haag wil een aantrekkelijke regio zijn om te wonen en te werken. Daarvoor moeten we kansen benutten en bedreigingen keren. Maar dat kun je niet alleen. Om de economische slagkracht in en de aantrekkingskracht van de regio te versterken, bundelen diverse belangrijke partners hun krachten. Voor een toptoekomst in de metropoolregio.

BEREIK!

BEREIK! is hét samenwerkingsplatform in Zuid-Holland voor bereikbaarheidsvraagstukken. Met regionaal netwerkmanagement houden we Zuid-Holland bereikbaar. Onder de vlag van BEREIK! slaan Rijkswaterstaat, provincie Zuid-Holland, de Metropoolregio Rotterdam Den Haag en de gemeenten Den Haag en Rotterdam de handen ineen.
Lees meer

Bereikbaar Haaglanden

Bereikbaar Haaglanden maakt deel uit van het programma Beter Benutten Haaglanden en is een initiatief van VNO-NCW West, de Metropoolregio Rotterdam Den Haag, Duurzaam Den Haag, TLN en EVO. Deze initiatiefnemers willen een bereikbare regio realiseren door de wegen, de OV-mogelijkheden en het fietsnetwerk efficiënt te gebruiken. De gedachte: verbeter je voorzieningen en zet je slimme maatregelen in, dan maak je het werkgevers en werknemers gemakkelijker om op andere tijden te reizen.
Lees meer

Beter Benutten

In dit programma nemen rijk, regio en bedrijfsleven samen innovatieve maatregelen om de bereikbaarheid in de drukste regio’s te verbeteren. Beter Benutten is een platform van en voor betrokkenen bij het programma Beter Benutten van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu.
Lees meer

DOVA

DOVA is het samenwerkingsverband van de veertien decentrale OV-autoriteiten. In Nederland zijn de twaalf provincies en twee vervoerregio’s (Rotterdam/Den Haag en Amsterdam) opdrachtgever voor het openbaar vervoer. DOVA ondersteunt hen hierin door het volgen van landelijke ontwikkelingen, het organiseren van onderling overleg en het voorbereiden van besluitvorming met de rijksoverheid, vervoersbedrijven en consumenten in het Nationaal/Regionaal Openbaar Vervoer Beraad (NOVB/ROVB). Daarmee wil DOVA een doeltreffend en efficiënt OV voor de reiziger realiseren.
Lees meer

Economische Programmaraad Zuidvleugel

De Economische Programmaraad Zuidvleugel (EPZ) wil de economische concurrentiekracht van de Zuidelijke Randstad versterken. Daarvoor bundelen bestuurders vanuit het bedrijfsleven, de onderwijs- en kennisinstellingen en de overheden hun kennis, inzichten en bestuurskracht op de uitvoering van de economische agenda Koers 2020. De gezamenlijke opgaven zijn beschreven in de agenda van de EPZ: Koers2020.
Lees meer

Innovation Quarter

Om Zuid-Holland blijvend als Europese economische topregio te positioneren, is een effectievere samenwerking nodig, vooral in de triple helix: overheid, kennisinstellingen en bedrijven. Om die reden richtten de Provincie Zuid-Holland, het ministerie van EZ, enkele grote steden, het Leids Universitair Medisch Centrum, het Erasmus Medisch Centrum, de Universiteit van Leiden en de Technische Universiteit Delft de regionale ontwikkelingsmaatschappij Innovation Quarter (IQ) op. IQ en de MRDH werken onder meer aan de regiobranding en zetten al diverse fieldlabs op.
Lees meer

Netwerk Zuidelijke Randstad

Het netwerk Zuidelijke Randstad is hét publiek-publieke netwerk in de Zuidelijke Randstad. De gemeenten Den Haag en Rotterdam, de regio’s Holland Rijnland, Drechtsteden, Midden-Holland, Metropoolregio Rotterdam Den Haag en de provincie Zuid-Holland werken gezamenlijk aan het verder ontwikkelen van de Zuidelijke Randstad als een internationaal concurrerende topregio op economisch gebied met een aantrekkelijk en bereikbaar woon- en vestigingsklimaat.
Lees meer

Provincie Zuid-Holland

Om de (internationale) slagkracht te vergroten, intensiveerden de MRDH en de provincie Zuid-Holland in september 2015 hun samenwerking. Die is gericht op de verbetering van internationale bereikbaarheid, de versterking van technologische innovatie, vernieuwing van de economie en het aantrekkelijker maken van de zuidelijke Randstad.
Lees meer

Stedenbaan

Stedenbaan is een integraal concept voor ruimtelijke ontwikkeling en hoogwaardig openbaar vervoer (HOV) in de Zuidelijke Randstad. De partners van Stedenbaan integreerden dit concept al in hun beleid. Zij werken in de Zuidelijke Randstad aan een toekomst waarin zoveel mogelijk mensen wonen, werken en recreëren rond goed bereikbare multimodale HOV-knooppunten. Tussen 2010 en 2020 is binnenstedelijk bouwen hierbij het speerpunt. De kwaliteit van stations en HOV-knopen en hun omgeving wordt verbeterd, ketenmobiliteit gestimuleerd en de aansluiting met het overige HOV-netwerk geïntensiveerd.
Lees meer

De Verkeersonderneming Rotterdam

Rotterdam bereikbaar houden; dat is het doel van De Verkeersonderneming. En dat lukt door asfalt slim te gebruiken en door werkgevers en werknemers slimmer te laten reizen en werken. De Verkeersonderneming is een publiek-private samenwerking van gemeente Rotterdam en Metropoolregio Rotterdam Den Haag, het ministerie van Infrastructuur en Milieu/Rijkswaterstaat en het Havenbedrijf Rotterdam. Hoofddoel 20 procent minder autoverkeer in de spits door het realiseren van 16.000 spitsmijdingen in en om Rotterdam. De Verkeersonderneming is de uitvoeringsorganisatie voor het programma Beter Benutten van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu in de regio Rotterdam.
Lees meer





Colofon


Uitgave van:
Metropoolregio Rotterdam Den Haag (MRDH)

Postbus 66
2501 CB Den Haag

Bezoekadres:
Sijthoff Shops & Offices
Grote Marktstraat 43
2511 BH Den Haag
Telefoon: 088 - 54 45 100

E-mail informatie@mrdh.nl
Website mrdh.nl

MRDH jaarrekening
Bekijk hier de begroting 2017 en jaarrekening 2015

Realisatie

Metropoolregio Rotterdam Den Haag
Onlineblad.nl - Ruud Slagmolen, Len Blonk

Fotografie

Ruud Slagmolen, Mladen Pikulic, Metropoolregio Rotterdam Den Haag

September 2016



‘Samen het economisch vestigingsklimaat versterken’

“Met een klein budget zijn het afgelopen jaar veel investeringen gedaan. Samenwerking is daarbij de sleutel tot succes. Door slim projecten te bundelen en op te treden als cofinancier versterken de 23 aangesloten gemeenten en kennisinstellingen het economisch vestigingsklimaat. TNO, TU Delft, de Universiteit Wageningen, Greenport-Westland Oostland, InnovationQuarter, The Hague Security Delta en Greenport Horticampus; het blijken allemaal waardevolle partners te zijn.

Toekomstbestendige economie

Door cofinanciering, kennisdeling en het benutten van elkaars netwerken komen we verder. De Roadmap Next Economy gaat de focus geven voor de samenwerking tussen overheden, bedrijven en kennisinstellingen. De Next Economy zal daardoor een sterke, toekomstbestendige economie zijn.”

Ingrid van Engelshoven, wethouder Den Haag, voorzitter Bestuurscommissie Economisch Vestigingsklimaat


Bekijk ook Albert Abee, Lansingerland








‘Toekomstbestendige Greenport/Foodsector’

“De Greenport is een van de belangrijkste clusters in de regio. Dit krachtige cluster maakt de regio tot een internationaal centrum voor kennis en innovatie. Het is van vitaal belang dat de MRDH-gemeenten gezamenlijk optrekken om als regio mondiaal koploper te blijven. De MRDH heeft in 2015 de rol van procesbegeleider en mede-financierder gepakt. Dit resulteerde in toonaangevende projecten.

Samenwerken belangrijk

Niet alleen voor MRDH-gemeenten, maar ook voor mede-overheden, ondernemers en onderzoeks- en onderwijsinstellingen is het belangrijk om samen te werken bij het verzamelen van marktinformatie en het verbinden van netwerken. Dit creëert een kansrijke en toekomstbestendige GreenPort/Food-sector.”

Albert Abee, wethouder Lansingerland, vice-voorzitter Bestuurscommissie Economisch Vestigingsklimaat


Bekijk ook Ferrie Förster, Delft








‘Lokale successen verder uitrollen’

“Samenwerken in de metropoolregio brengt niet alleen de gemeenten voordelen, ook lokale projecten. De MRDH wil lokale successen regionaal verder brengen. Dat is bijvoorbeeld gedaan door de kracht van een incubator als YES!Delft in de regio uit de rollen. Het zo ontstane Metropolitan Startup Lab helpt nu niet alleen technostarters in Delft verder op weg, maar ook daarbuiten. Zo zie je dat de hele regio profiteert van samenwerking.”

Ferrie Förster, wethouder Delft, lid Bestuurscommissie Economisch Vestigingsklimaat


Bekijk ook Alexander van Steenderen, Schiedam








‘Aantrekkelijk landschap is belangrijke vestigingsfactor’

“Een economisch sterke metropoolregio kan niet zonder een aantrekkelijk landschap. Alle 23 gemeenten onderschrijven dit unaniem. De burgemeesters van Den Haag en Rotterdam droegen al diverse keren hun beeld van Midden-Delfland als het Central Park van de twee grote steden uit. Het perspectief op het landschap dat we in 2015 hebben ontwikkeld, moet dit plan verder naar realisatie brengen.”

Alexander van Steenderen, wethouder Schiedam, lid Bestuurscommissie Economisch Vestigingsklimaat


Bekijk ook Pex Langenberg, Rotterdam








‘Bereikbaarheid belangrijke voorwaarde voor de economie’

“Een bereikbare regio is een zeer belangrijke voorwaarde voor een goede economie. Economische prestaties kunnen verbeteren door mensen met elkaar te verbinden. Inwoners moeten snel en comfortabel naar hun werk, school of andere voorzieningen kunnen reizen.

Eén mobiliteitssysteem

Om deze verbindingen te realiseren is één samenhangend mobiliteitssysteem nodig voor de metropoolregio. In 2015 hebben wij daarom een start gemaakt met het opstellen van een Uitvoeringsagenda Bereikbaarheid 2016-2025. De 23 gemeenten gaven in diverse sessies invulling aan deze agenda. In 2016 ronden wij deze agenda af en starten wij met de uitvoering ervan.

Kracht van samen

De Uitvoeringsagenda geeft richting aan de bereikbaarheidsopgaven en welke keuzes we daarbij moeten maken. Dat doen we samen met 23 gemeenten, de provincie Zuid-Holland, de waterschappen en het Rijk. Samen is ook met de kracht van het bedrijfsleven, de samenleving en de kennisinstellingen. Dit alles met als doel om de ontwikkeling van de regio een impuls te geven. Een impuls die voor de inwoners van belang is. Voor meer economische groei, meer banen en dus meer kansen voor mensen.”

Pex Langenberg, wethouder Rotterdam en voorzitter van de Bestuurscommissie Vervoersautoriteit MRDH


Bekijk ook Tom de Bruijn, Den Haag








‘Het OV moet de ruggengraat voor een bereikbare regio zijn’

“De Metropoolregio Rotterdam Den Haag maakt zich sterk voor een uitstekende bereikbaarheid, zowel binnen onze regio als naar en van de regio. Het openbaar vervoernetwerk is hiervoor een van de belangrijkste bouwstenen. Voor een verdere verbetering van dit netwerk is in 2015 voor de Hoekse Lijn de eerste schop in de grond gegaan. Een nieuwe metroverbinding van Rotterdam naar het strand van Hoek van Holland, dwars door het Rotterdamse winkelhart en andere stedelijke centra in de regio. Het tramnetwerk in de regio Den Haag wordt aangepast voor de nieuwe R-net trams. De eerste tram is in 2015 gaan rijden en er volgen er steeds meer. De nieuwe trams zijn ruim, comfortabel en voor iedereen goed toegankelijk.

Eisen aan vervoerders

Veel werk is in 2015 besteed aan de voorbereiding voor het verlenen van de twee nieuwe railconcessies aan RET en HTM. In dit dikke boekwerk staan de eisen aan de vervoerders verwoord over onder meer kwaliteit, punctualiteit en reizigerswaardering van het railvervoer. Gemeenten, consumentenorganisaties, vervoerbedrijven en andere opdrachtgevers van het openbaar vervoer konden hier vorig jaar uitgebreid op reageren. Het is daarbij een goede zaak dat het belang van de reizigers op alle mogelijke manieren voorop staat.”

Tom de Bruijn, wethouder Den Haag en vice-voorzitter van de Bestuurscommissie Vervoersautoriteit MRDH


Bekijk ook Christel Mourik, Nissewaard








‘MRDH: van, voor en door de 23 gemeenten’

“Bij de oprichting van de Metropoolregio Rotterdam Den Haag hebben de 23 gemeenten als uitgangspunt gekozen ‘De MRDH: van, voor en door de 23 gemeenten’. Een vernieuwende manier van samenwerken dus. Van: samen zijn we de MRDH. Voor: samen boeken wij resultaten voor de MRDH. Door: samen werken we voor de MRDH.

Werken aan sterke economie

Samen met het bedrijfsleven en de kennisinstellingen werken aan een sterke economie voor de regio. In 2015 is over dit uitgangspunt verder gesproken met onder andere wethouders, raadsleden, burgemeesters en ambtenaren. Dit leverde diverse aandachtspunten op die het principe ‘van, voor, door’ versterken. Zo vertellen wij in een korte animatiefilm waar de MRDH voor staat en gaat, zetten wij met bijeenkomsten voor gemeenteraden inmiddels stevig in op een betere betrokkenheid en werken wij actief aan het verder ontwikkelen van ons netwerk.”

Christel Mourik, wethouder Nissewaard en lid Bestuurscommissie Vervoersautoriteit en Bestuurscommissie Economisch Vestigingsklimaat


Bekijk ook René van Hemert, Rijswijk








‘Op de fiets werkt beter’

“Op de fiets werkt beter. Krachtiger kan ik het niet zeggen. Deze slogan van onze jaarlijkse fietsactie, om meer werknemers te bewegen op de fiets naar het werk te gaan, geeft alle voordelen van de fiets weer. Fietsen is gezond, duurzaam en het voorkomt files. Daarom investeert de MRDH samen met de gemeenten en de provincie Zuid-Holland in fietsroutes. Zo hebben wij bijvoorbeeld financieel bijgedragen aan de aanleg van het fietspad langs de N496/Westvoorneweg, waardoor het fietsnetwerk weer is uitgebreid en de fietsers op een veilige manier de plaats van bestemming kunnen bereiken.

Fietsnetwerk blijven verbeteren

Om het fietsnetwerk in onze regio te blijven verbeteren, heeft de MRDH vorig jaar meegedaan aan het grootste fietsonderzoek in Nederland: de Fietstelweek. Via een app is het fietsgedrag van de deelnemers in kaart gebracht. En het levert de regio ook echt wat op. Het ministerie gebruikt de verzamelde data voor de beoordeling van subsidieaanvragen van de fietsroutes Gouda–Rotterdam, F15 IJsselmonde en de Verlengde Velostrada.”

René van Hemert, wethouder Rijswijk en lid Bestuurscommissie Vervoersautoriteit


Bekijk ook Ingrid van Engelshoven, Den Haag